نام تالاب گاوخونی فقط در کتاب های درسی جغرافیا/ زاینده رود در اسارت ریزگرد‌ها

گاو خونی نام تالابی در استان های اصفهان و یزد در فلات مرکزی ایران است، در فاصله ۲۳ کیلومتری این تالاب شهر توریستی ورزنه قرار دارد. در فرهنگ آنندراج گاو به معنی بزرگ و خان به معنی چاه است و یکی دیگر از دلایل استفاده گاو در نام گذاری آن مردمی بودند که در گذشته گاوهایشان را برای چرا به این تالاب می‌آورند.

گاو خونی تنها تالاب ایران است که با وجود بارش‌ها در اصفهان آب را بر روی آن باز نکردند و با وجود اقلیم خشک آن منطقه به کویری تبدیل شد، که اکنون با انتشار ریزگرد هایش دودی در چشم مردمان استان‌های اصفهان و یزد شده است.

اینگونه به نظر می رسد با از بین رفتن کامل حیات در این منطقه تالاب گاوخونی به شرایط بی بازگشت نزدیک و فقط به درسی در کتاب جغرافیای کودکان تبدیل شود.

علی ارواحی متخصص مدیریت زیست بوم‌های تالابی در گفتگو با خبرنگار اجتماعی باشگاه خبرنگاران جوان، در خصوص آخرین وضعیت تالاب گاوخونی گفت: تالاب گاوخونی یکی از تالاب‌های ارزشمند کشور و ثبت شده توسط کنوانسیون رامسر است.

وی افزود: وسعت تالاب گاوخونی در شرایط پر آبی ۴۷۰۰۰ هکتار بوده و در استان اصفهان و مجاورت شهرستان ورزنه واقع شده است، متاسفانه حق آبه تالاب گاوخونی بیش از پانزده سال است که تامین نشده و این زیست بوم ارزشمند که روزگاری میزبان انواع پرندگان و منبع آبی پایدار برای حیات جوامع انسانی و تنوع زیستی بوده، سال‌ها است که خشک شده و هم اکنون تنها ۲ درصد آن بواسطه ورود زهاب‌های کشاورزی‌تر مانده است.

این کارشناس محیط زیست تصریح کرد: طی این سال‌ها، تنها یک بار در سال ۹۸، به میزان ۴۱ میلیون متر مکعب از مجموع حقابه ۱۷۶ میلیون متر مکعبی گاوخونی به سمت تالاب رها شد که به دلایل همزمانی رهاسازی آب با فصل کشت، برداشت‌های غیرمجاز آب در مسیر رودخانه و عدم لایروبی مناسب بستر زاینده رود و مسیل‌های سیلابی منتهی به تالاب، صرفا ۵ میلیون متر مکعب آب به داخل تالاب رسید و در سالی که شاهد احیای موقت غالب تالاب‌های کشور بودیم، متاسفانه تالاب گاوخونی جزء معدود تالاب‌هایی بود که آبگیری نشد.

متخصص مدیریت زیست بوم‌های تالابی گفت: مهمترین عوامل موثر در تشدید بحران گاوخونی شامل حکمرانی غیر اصولی و مدیریت غیریکپارچه آب در حوضه زاینده رود، همکاری و مشارکت ضعیف استان‌های اصفهان و چهارمحال و بختیاری در اجرای برنامه مدیریت تالاب گاوخونی، تداوم بارگذاری نامتوازن و تخصیص بی‌رویه آب برای کشاورزی و صنعت، عدم تخصیص مستمر حقابه رودخانه زاینده رود، عدم اصلاح الگوی مصارف و بهنگام سازی آن با تغییرات اقلیمی، تمرکز یک هفتم صنایع کشور در حوضه زاینده رود، انتقال آب زاینده رود به دیگر حوضه‌های آبریز، تراکم جمعیت، کاهش نسبی بارش، عدم تحویل حقابه گاوخونی در مصب تالاب، ایجاد فضای سبز گسترده (چمن) و کشت محصولات پر مصرف نظیر برنج و صیفی جات در اقلیمی خشک و نیمه خشک، برداشت‌های غیر مجاز از آب‌های سطحی و زیرزمینی، عدم شفافیت در اطلاعات منابع و مصارف آب است و در صورت تداوم وضع موجود، تالاب گاوخونی به شرایط بی بازگشت نزدیک می شود.

ارواحی درباره پیامد‌های فصلی شدن زاینده رود و خشکی کامل تالاب گاوخونی گفت: تونل کوهرنگ یک ، ۲ و چشمه لنگان در مجموع ۶۴۷ میلیون مترمکعب آب منتقل می‌کنند و آورد طبیعی زاینده رود نیز ۸۴۵ میلیون مترمکعب بوده، در نتیجه منابع آب موجود حوضه زاینده رود، یک میلیارد و ۴۹۲ میلیون مترمکعب هست، جمع مصارف کشاورزی، شرب و صنعت اصفهان، چهارمحال و بختیاری، یزد و کاشان به اضافه حقابه زاینده رود و گاوخونی، نشان می‌دهد ۷۱۱ میلیون متر مکعب آب خارج از ظرفیت منابع آبی حوضه زاینده رود برنامه‌ریزی شده است.

ارواحی در ادامه تصریح کرد : این امر باعث شده که کمبود آب از طریق برداشت بی رویه از آب زیرزمینی و منابع تجدید ناپذیر و عدم تخصیص حق‌آبه زاینده رود و گاوخونی، جبران شود و در نتیجه آن، زاینده رود از سال ۱۳۸۶ جریان دائمی خود را از دست داد و تالاب گاوخونی نیز برای سالیان متمادی خشک گردید. از دیگر پیامد‌های این شکل از توسعه نامتوازن، افت سطح آبخوان‌ها (سالانه ۷۰ سانتیمتر)، فرونشست زمین (سالانه ۱۵ سانتیمتر)، خسارت به زیرساخت‌ها و سازه‌های تاریخی، تبدیل گاوخونی به کانون گرد و غبار و انتشار ریزگرد‌های مسموم به عناصر کادمیوم، روی و سدیم در اصفهان و سه استان همجوار، خسارت به اراضی کشاورزی، شیوع بیماری ها، مرگ زیست‌مندان آبزی و کنار آبزی و کاهش تنوع گیاهی و جانوری، می‌باشد.

وی  افزود: طرح‌های انتقال آب بین حوضه‌ای نمی‌تواند راه حل پایداری برای نجات زاینده‌رود و تالاب گاوخونی باشد، چرا که از یک سو  طرح‌ها معمولا فاقد توجیه اقتصادی و ارزیابی دقیق اثرات زیست محیطی بوده و باعث تضعیف پایداری و بروز نارضایتی‌های اجتماعی در حوضه‌های مبدا و مقصد می‌شوند، از سوی دیگر تجربه نشان داده پروژه‌های انتقال آب از جمله چشمه لنگان و کوهرنگ یک و دو، صرفا برای زمان کوتاهی موفق به جبران کمبود آب در زاینده رود شدند و در ادامه مسئولین، برنامه ریزان توسعه، صاحبان صنایع و بهره برداران با تصور فراوانی آب، بارگذاری در بخش‌های کشاورزی، صنعت و شرب را افزایش دادند.

متخصص مدیریت زیست بوم‌های تالابی تاکید کرد: تا کنون حقابه زاینده‌رود و گاوخونی روی کاغذ بوده و حق آبه رودخانه زمانی پذیرفته می‌شود که از سراب تا پایان، از سد زاینده رود تا تالاب گاوخونی بطور مستمر جریان داشته باشد .

ارواحی گفت : احیای زاینده رود و گاوخونی مستلزم تسریع در تصویب و اجرای نقشه راه احیای زاینده رود و برنامه مدیریت تالاب گاوخونی توسط شورای عالی آب و ستاد ملی مدیریت تالاب‌های کشور می‌باشد. همچنین اجرای سیاست تغذیه آبخوان‌های حوضه زاینده رود و رهاسازی متناوب حقابه گاوخونی، در مهرماه برای حمایت از پرندگان مهاجر و در طول زمستان که مصارف کشاورزی حداقلی است، ضروری است.

این کارشناس محیط زیست در پایان در مورد راهکار‌های موثر برای احیای زاینده رود و تالاب گاوخونی گفت: رایزنی با معتمدین محلی و توانمندسازی تشکل‌های بومی برای مشارکت در پایش برداشت‌های غیرمجاز از آب‌های سطحی و زیرزمینی، حمایت از فناوری‌های پیشرفته به منظور اصلاح صنایع موجود یا جایگزینی آن‌ها با صنایع کم آب بر، انجام مطالعات بازار و شناسایی زنجیره ارزش محصولات کم آب بر، توانمند سازی بهره برداران برای کاهش مصرف آب، تغییر کشت، دسترسی مستقیم به بازار و فرآوری محصولات، بازسازی شبکه‌های انتقال و توزیع آب شرب و کشاورزی، پایش مستمر آب تحویلی با احداث ایستگاه آنلاین هیدرومتری در مصب تالاب، ارتقای سطح آگاهی، دانش و مشارکت ذینفعان و دست اندرکاران در کاهش مصارف آب، اصلاح طرح‌های نگهداری و توسعه فضای سبز، تجهیز چاه‌های آب به کنتور هوشمند و مسدود نمودن چاه‌های غیر مجاز، اطلاع‌رسانی شفاف در خصوص میزان منابع، مصارف و هدر رفت آب در بخش‌های مختلف، تصفیه زهاب کشاورزی و فاضلاب بمنظور جایگزینی پساب با بخشی از مصارف آب، لایروبی مداوم بستر زاینده رود و مسیل‌های سیلابی، توزیع فشار کمبود آب بین کلیه مصارف، ثبت تالاب گاوخونی به عنوان ژئو پارک با هدف بهبود وضعیت اقتصادی، ایجاد فرصت گردشگری پایدار و کاهش وابستگی معیشتی جامعه محلی به آب و مشارکت موثرشان در حفظ تالاب گاو خونی است./باشگاه خبرنگاران جوان