فرزندآوری و سیاست های جمعیتی

 خلیل علی محمدزاده رییس مرکز تحقیقات سیاستگذاری اقتصاد سلامت در کنفرانس علمی فرزندآوری، تهدید‌ها و فرصت‌ها که با حضور اعضای هیئت علمی گروه مامایی و شاغلان مامایی برگزار شده بود، به تبیین بخشی از کلید واژه‌های جمعیتی در فرمایشات مقام معظم رهبری پرداخت و گفت: در سیاست‌های جمعیتی کشور، فرزندآوری سالم در کنار تربییت فرزند صالح و کارآمد مطرح است و در این خصوص افراد، خانواده‌ها و همه سازمان‌های مرتبط نقش دارند.

وی بخش مهمی از فرایند‌های مربوط به فرزندآوری را در رابطه با شغل ماما‌ها دانست و اظهار کرد: در اجرایی نمودن این نسخه، در صف اول شما عزیزان هستید و باید از هیچ تلاشی در این ارتباط از جمله مشاوره‌های درست فروگذار نباشید و با صراحت هم باید گفت؛ هر اقدامی که در گذشته و حال به نقش ماما‌ها در باره باروری کم توجهی کرده و می‌نماید، به نوعی در راستای تضعیف سیاست‌های جمعیتی گام بر می‌دارد. در کشور‌هایی که بالا بردن نرخ باروری حائز اهمیت است، هم زایمان طبیعی در اولویت برنامه است و هم ماما‌ها در نظام سلامت بسیار فعال هستند.

این پزشک و عضو هیئت علمی دانشگاه، با ذکر این مطلب که تا سال ۱۹۷۰ میلادی در تمام دنیا، نرخ باروری کل بالاتر از ۲٫۱ فرزند بود، گفت: از آن به بعد تاکنون با کشور‌هایی مواجه هستیم که نرخ باروری در آن‌ها به زیر حد جایگزینی سقوط کرده است. همه این کشور‌ها که حدود ۸۰ کشور و با ۴۰ درصد جمعیت دنیا هستند، دچار نگرانی شده اند و برای این معضل برنامه جامع تدوین کرده اند و بلافاصله اقدام نموده اند. چرا که به خوبی می‌دانند که تاخیر در این کار و بی توجهی به این مسئله در آینده ضرر‌ها و آسیب‌های جبران ناپذیری دارد. حال مردم ایران اگر در رابطه با تناسب تعداد فرزندان خانواده و جمعیت آینده کشور به خوبی روشن شوند، با وجود مشکلات اقتصادی، هرگز در این ارتباط بی تفاوت نخواهند ماند.

وی برنامه تنظیم خانواده در ایران را از سال ۱۳۶۸، دارای اهداف مشخصی خواند و گفت: تنظیم خانواده‌ای که به دنبال فاصله گذاری مناسب بین موالید است با تنظیم خانواده‌ای که به عنوان وسیله و بهانه‌ای برای کاهش شدید جمعیت عمل می‌کند، کاملا متفاوت است. اولی یک برنامه مراقبتی و بهداشتی است، با پاسداری از عرف و ارزش‌های پذیرفته شده هر اجتماع و در واقع مدیریت سلامت و تناسب جمعیت با حفظ پویایی، نشاط و نمای جوانی ست، ولی دومی با ظاهر بهداشتی، در ضمن یک برنامه سیاسی، فرهنگی و اجتماعی با اهداف خاص نیز هست که با الگو از مدل‌های کهنه غربی در زمینه سبک باروری، نظام خانواده و نقش مادری، دگرگونی و اشکال ایجاد می‌کند.

وی با ذکر این مطلب که این برنامه با حسن نیت و با نگاه اول در زمان وزارت استاد دکتر مرندی مجددا وارد چرخه‌ی اجرایی شد، گفت: در دوره ایشان انصافا شاخص‌های بهداشتی ارتقاء قابل توجهی یافت و در جهت اهداف برنامه حرکت شد، ولی بعد از اتمام دوره ایشان، از اهداف تعیین شده عبور کردیم و وضع الان به گونه‌ای شده که از نظر فرزندآوری در بین کشور‌های منطقه خود از آخر دوم هستیم و کاهش شدید باروری ما را به سمتی پیش برده که با ادامه همین روند، سالمندی زودرس و با میزان بالا در انتظار جامعه ایران هست.

علی محمدزاده با تاکید بر این اصل که در هر حال ما باید بالاترین مراقبت‌ها و امکانات را برای سلامت مادر و کودک بکار بندیم، گفت: یکی از اهداف این برنامه، این بود که نرخ باروری کل ایران طی آن از ۶٫۷ فرزند به ۴ فرزند و میزان رشد جمعیت از ۳٫۹ درصد به ۲٫۳ درصد برسد، در میانه دهه هفتاد به اهداف نایل آمدیم. این برنامه حدی داشت. یک تصمیم زمان دار و مقطعی بود. به قول مقام معظم رهبری “فرض کنید به شما بگویند آقا این شیر آب را یک ساعت باز کنید. بعد شما شیر را باز کنی و بروی! ما‌ها رفتیم، غافل شدیم. ” باید به موقع سیاست‌ها را اصلاح می‌کردیم. مسیر را هموار می‌کردیم. نه تنها این کار نشد، بلکه بر این طبل و حواشی تاثیرگذار آن در عمل بیشتر از گذشته کوبیده شد، تا جایی که هر کاری در کشور به کاهش باروری دامن می‌زد، در سایه همین غفلت، به تدریج فراوانی می‌یافت. مثلا خوابگاه‌های متاهلی در دانشگاه‌ها محدود شد، مهدکودک‌های ادارات برچیده شد، هزینه‌های زندگی افزایش چشمگیر یافت. در کنار این‌ها فرزندآوری حتی سه و یا چهار تا ضد ارزش هم شد. در جامعه فرزند هراسی راه افتاد و به ویژه خانواده‌ها چند فرزندی را یک نوع عامل مزاحم در راه پیشرفت و ترقی خود تلقی کردند.

این استاد دانشگاه در باره اجرای برنامه بعد از سال ۱۳۷۵ و افراط‌هایی که در آن صورت گرفت و نقش عوارضی که به مرور نقش پر رنگ پیدا کردند، گفت: متاسفانه در طول این سالیان، برنامه‌ها به گونه‌ای پیش رفت که دریافت اکثر مردم این شد که سلامت خانواده با فرزندآوری بیش از دو فرزند به مخاطره می‌افتد، البته عوامل گوناگونی هم همینطور که گفته شد، به شدت بر این مسئله اثر گذاشتند، تا جایی که اغلب خانواده‌ها به یک یا دو بچه اکتفا کرده اند. سن ازدواج هم بالا رفت. در حالی که علوم پزشکی به تامین، حفظ و ارتقاء سلامت جسمی، روانی، اجتماعی و معنوی جوامع تاکید دارد و از همه ظرفیت‌های خود برای سلامتی و تندرستی خانواده‌ها با هر تعداد فرزند و با تناسب فرزندان در خانواده استفاده می‌نماید.

وی یکی از این افراط‌ها را بکارگیری گسترده روش‌های جراحی پیشگیری از بارداری در دوره‌های زمانی خاص در جامعه و به ویژه در بخش خصوصی عنوان کرد و گفت: به عنوان مثال در سال ۱۳۸۴در نموداری که در یک کتابجه بهداشتی منتشر شده است؛ مجموع روش‌های جراحی پیشگیری از بارداری در بین خانواده‌های در سن باروری تحت پوشش برنامه حدود یک سوم موارد و بیش از میزان رایج‌ترین روش پیشگیری از بارداری یعنی قرص‌های خوراکی (۳۲ درصد) در آن سال نشان داده شده بود. با مختصر دقت متوجه می‌شویم که در مقایسه با قرص که با قطع مصرف آن، بازگشت به دوره باروری امکان پذیر می‌شود، در روش‌های جراحی، خانواده از سیکل باروری خارج می‌گردد و عجیب اینکه این میزان‌های ثابت سالانه در تحلیل‌های گذشته مورد دقت قرار نمی‌گرفت.

وی درباره میزان استفاده از این روش‌ها در کشور‌های برخوردار از طب پیشرفته گفت: در همه کشور‌های موفق از نظر بهداشت و درمان، مقررات خاصی در استفاده از روش‌های دایمی پیشگیری از بارداری وضع شده و به آسانی اجازه داده نمی‌شود که سلامت مادر و پویایی و سلامت جامعه تحت تاثیر عوارض ناشی از این اعمال قرار گیرد.

علی محمدزاده با یادآوری این نکته که هم اینک انجام روش‌های دایمی در بخش دولتی، شکل معقول و قابل دفاعی پیدا کرده، گفت: ضرورت دارد، تولیت نظام سلامت در این باره به مردم آگاهی بیشتر و بهتری دهد و بخش خصوصی را از نظر رعایت کامل شرایط و درستی مشاوره ها، به طور کامل همانند بخش دولتی ضابطه‌مند نماید. در غیر اینصورت نتیجه لازم به دست نخواهد آمد.

وی یکی از عوامل موثر کاهنده باروری در کشور را سقط جنین عنوان کرد و گفت: اینجا مراد سقط جنین‌های خودبخودی، ناخواسته و درمانی نیست. آن‌ها پروتکل‌های مربوط به خود را دارند و علل و عوامل آن‌ها و تشخیص، درمان و مراقبت‌های مربوط به آن‌ها در قالب این چارچوب‌ها قابل بررسی، تحلیل و انجام است. در مورد سقط جنین‌های خودخواسته که خارج از عرف، قانون و موازین شرعی در جامعه رخ می‌دهد. آگاهی سازی جامعه به ویژه جوانان و اقدامات فرهنگی و اقتصادی مناسب و همچنین نظارت همه جانبه دستگاه‌ها و سازمان‌های مرتبط ضرورت دارد.

وی افزود: اغلب این نوع سقط‌ها توسط افراد ناآگاه و فاقد صلاحیت و در مکان‌های غیراستاندارد و به صورت مخفی انجام می‌گیرد و اصولاً مطابق قوانین کشور این افراد باید تحت پیگرد باشند. زیرا این نوع سقط‌ها عوارض فراوان و زیانباری در پی دارند. بی هیچ تردیدی آمار سقط‌های خودخواسته در کشور به اندازه‌ای هست که این پدیده به عنوان یک معضل اساسی مورد توجه و تمرکز قرار گیرد و با شناسایی علل و ابعاد مختلف قضییه برای آن برنامه راهبردی جامعی تدوین و به مورد اجرا گذاشته شود.

این استاد دانشگاه یکی دیگر از عوامل محدود کننده باروری در کشور را ترویج سزارین به جای زایمان طبیعی خواند و گفت: اینجا هم مراد سزارین‌های ضروری نیست. آنجا پزشک متخصص زنان دلیل علمی و منطقی برای عمل جراحی دارد و ضروریست به انجام این عمل مبادرت نماید. در سزارین که یک عمل جراحی بزرگ است، مقام دوم جهان را داریم. زایمان طبیعی در طب پیشرفته یک موفقیت است و سزارین بی دلیل یک شکست به حساب می‌آید و اصرار به زایمان‌های تاریخ رُند و مناسبتی یک مصیبت فرهنگی در عصر کنونی ایران است. ورود در این زمینه‌ها و رفع موانع و اشکالات و فراهم آوردن زیربنا‌های لازم، در واقع دفاع از حریم انسان و انسانیت است. اگر دوست داریم؛ همه مثل شهید قاسم سلیمانی مدافع حرم باشیم، بسیار خوب با توجه به تخصص خود و نقشی که در سیستم بهداشتی و درمانی داریم، در این عرصه و سایر مسائل مشابه فرهنگ سازی کنیم. اصلاحات را شکل دهیم و در برابر دشواری‌های که در این راه ممکن است، باشد، صبور باشیم.

رییس کارگروه جمعیت و تعالی خانواده بسیج جامعه پزشکی با ذکر برخی ویژگی‌های مدیریتی و رفتاری سردار دل‌ها گفت: شهید سلیمانی رهبر عزیزمان را اغلب با لقب “حکیم” خطاب می‌کردند، حالا این حکیم بزرگ می‌فرمایند؛ “مسئله جمعیّت یکی از خطراتی ست که وقتی انسان درست به عمق آن فکر می‌کند، تن او می‌لرزد”. از جمله سربازان این خط مدیران، پزشکان، دستگاه‌های تعلیم و تربیت و ماما‌ها هستند، بسم الله، روشنگری کنیم. زیرا اگر این وضعیت را بهبود نبخشیم، فردا دیر خواهد شد و تاریخ و آیندگان ما را شماتت خواهند کرد. مقام معظم رهبری همه چیز را خیلی دقیق و کارشناسی شده فرموده اند. اینک بر قوای سه گانه و همه صاحبان نقش هست که با توسعه علم و مهارت فردی و اجتماعی و برابر مقتضیات کشور و بر اساس اصول حاکم بر مدیریت آینده پرداز، این ارزش‌ها را به اهداف و سپس اهداف را به برنامه اجرایی تبدیل کنند.

وی با اشاره به این موضوع که متاسفانه دستگاه‌های ذیربط در ارتباط با سیاست‌های کلی جمعیت – که از ۱۴ بند آن، ۱۳ بند کاملا در مورد کیفیت روز‌های زندگی ست – کار زیادی انجام نداده اند و کارنامه شاخصی در این زمینه ندارند، گفت: فضای خوبی در دوره جدید وزارت بهداشت در خصوص تحلیل درست از شاخص‌ها و روند‌های جمعیتی ایران ایجاد شده، است. خوشبختانه در این وزارتخانه به کوشش استاد دکتر اکبری، ده‌ها دستورالعمل مرتبط با سلامت باروری به سرعت و بر اساس آخرین یافته‌های علمی بررسی و اصلاح گردیده اند، لکن در حوزه‌های مربوط به ابلاغ و مشاوره و توجیه مجموعه آموزشی و کارشناسان و نیز اجرای آن‌ها هنوز فعالیت زیادی لازم است. البته در بحث‌های فرهنگی قضییه، همه بخش‌ها باید سهیم باشند.

وی خاطر نشان ساخت: انتظار این است که رسانه‌ها و دستگاه‌های مختلف در همه شئون مدیریتی، به وظایف عملیاتی، مراقبتی و نظارتی خود به نحو احسن و قاطع عمل نمایند و به ویژه هشدار‌های جمعیتی مقام معظم رهبری در ایجاد گفتمان نحبگانی، فرهنگ سازی جامعه به خصوص در اصلاح ابعاد گوناگون سبک زندگی و ارتقاء سطح عوامل اجتماعی موثر بر سلامت و نیز سایر حمایت‌ها از ازدواج، اشتغال و توانمندسازی جوانان را به سرانجام رسانند.

علی محمدزاده در خاتمه تصریح کرد: اجرای سیاست‌های افزایش باروری در کشور، با گره‌های متنوعی که از نظر فرهنگی و اقتصادی بر سر راه است، کار ساده‌ای نیست. البته در سایر کشور‌هایی هم که به دنبال جبران کاهش نرخ باروری هستند، این کار، مشکل است. به ویژه آنکه در ارتباط با کاهش جمعیت به تدریج در بیش از یک ربع قرن که معادل یک دوره نسلی ست، با سکوت و یا بی اعتنایی سایر علوم مرتبط و مشکلات گوناگون، فرهنگ خاصی هم شکل گرفته است. بنابر این اصلاح معتدل و سنجیده این فرهنگ، به درک جمعی از موضوع، عزم ملی، ورود همه علوم در ارتباط با ابعاد مختلف مسئله جمعیت و کوشش هدفمند و مشترک به ویژه نخست در میان خواص نیاز دارد. در کنار این‌ها مثل همه کشورها، قوانین تشویقی و تسهیلات و پشتیبانی‌های دولتی و ملی برای ازدواج جوانان و فرزندآوری و فرزندپروری خانواده ها، باید مورد اهتمام باشند.