ریزگردهای خوزستان چالش‌های داخلی و خارجی

مجتبی حاجتی

فعال محیط زیستی

مبحث ریزگردها از ابتدای دهه ۸۰ در خوزستان آغاز شد و در اواسط آن شدت گرفت و در دهه ۹۰ تاکنون به اوج خود رسید و از بزرگترین دغدغه‌های زیست محیطی استان خوزستان گردید.

این پدیده در ابتدا با بی‌توجهی و سپس با طرح تقدس گردوخاک ورودی از عراق همراه شد و سپس طرح مداوم منشأ خارجی ریزگردها ادامه داشت تا در دهه ۹۰ بحث کانون‌های داخلی ریزگرد نیز مطرح گردید.

ریزگردها درحوزه بین المللی و منشأ خارجی

 موقعیت تالاب‌های بین‌النهرین از جمله هورالحمار، هور المرکزی، هورالعظیم در سال‌های اخیر مرکز ریزگردها شده است در حالی که هورالعظیم در کشور عراق وجود دارد و یک سوم آن در ایران می‌باشد و آب ورودی به هورالعظیم ایران از کرخه و از سمت عراق از دجله و فرات می‌باشد.

در سرچشمه‌های دجله و فرات در خاک کشور ترکیه از سال‌ها پیش با عنوان پروژه طرح گاپ (GAP) اجرایی می‌شود که شامل برنامه احداث ۱۴ سد بر روی فرات و ۸ سد بر روی دجله بوده است. این کشور اقدام به احداث سدهای متعدد و بزرگ بر روی دو رود ورودی به سوریه و عراق نمود که بزرگترین آن‌ها سد آتاتورک بر روی رود فرات و سد ایلی سو بر روی دجله می‌باشد. 

آغاز فاجعه زیست محیطی در عراق با جنگ خلیج فارس و حمله آمریکا به عراق در حمایت از کویت در سال ۱۳۶۹ بود و بدنبال آن شورش شیعیان جنوب عراق در تداوم این فاجعه موثر بود. صدام حسین پس از خروج آمریکا از جنگ در اقدامی کنترلی و تلافی‌جویانه تصمیم به از بین بردن هورهای سه گانه بین‌النهرین کرد و با احداث کانال ۵۰ کیلومتری به عرض دوکیلومتر آب تالاب‌ها را به دجله سرازیر کرد و به نوعی در صدد خشک سازی تالاب‌ها به قصد کنترل نظامی و امنیتی بر شیعیان عراق نمود و در مدت بسیار کوتاهی هورالحمار و هورالمرکزی و بخش عظیمی از هورالعظیم را خشک کرد و با ورود شرکت‌های نفتی در حوزه مرزی عراق و تالاب هورالعظیم این اقدام ادامه دارد.

به این ترتیب کشورهای منشأ ریزگرد شامل عراق سوریه عربستان اردن و کویت می‌باشند. 

ریزگردها با منشأ داخلی

با تغییر دما در دهه ۷۰ و عبور از مرز ۴۵ درجه و کاهش رطوبت هوا، علائم اولیه اقلیمی و زیست محیطی خوزستان نمایان شد که ناشی از کم‌آبی تالاب‌ها و کاهش مساحت‌های آن در استان خوزستان بود. این معضل تحت تاثیر انتقال بی‌رویه و غیرکارشناسی آب از سرچشمه‌های کارون، مارون، دز و کرخه بود که ضمن ایجاد کانون‌های تولید ریزگرد داخلی با کاهش رطوبت هوا ناشی از نابودی تالاب‌ها عملا حرکت ریزگرد در سرعت بسیار پایین‌تر از باد را ممکن کرد در مساحت که ۳۵۰ هزار هکتار وسعت دارد.

 در مجموع هفت کانون ریزگرد داخلی شناسایی شده که به ترتیب شامل جفیر در جنوب غرب استان، شمال خرمشهر، شرق اهواز، جنوب شرقی اهواز، امیدیه، ماهشهر و هندیجان است، که کانون‌های ریزگر شرق و جنوب شرقی اهواز به عنوان کانون‌های فوق بحرانی به مساحت ۱۱۲ هکتار می‌باشد.

در دهه ۹۰ و در اوج خسارت‌های مالی و جانی ریزگردها، دولت با تشکیل ستادهای ملی و منطقه‌ای اقدامات کارشناسی و مدیریتی را آغاز کرد. طرح‌های شناسایی و طبقه‌بندی کانون ریزگردها و کنترل آن و اقدامات ضربتی چون کاشت نهال، جنگل کاری، مالچ پاشی و ایجاد زیرگذرها در جاده‌های درون تالاب‌ها و مسیر آب‌ها در حوزه نفتی تهیه و تجهیز دستگاه‌های هواشناسی شامل پیش بینی و نشانگرهای کیفیت هوا را در دستور کار خود قرارداد.

دولت با اعلام اعتبارات از صندوق ذخیره و بودجه، اقدام به احداث کانالی به طول ۴۷ کیلومتر و عرض ۵۰ متر جهت اجرای عملیان نهال کاری در کانون ریزگرد در جنوب شرقی اهواز نموده است که عملا انشعابات این کانال جهت دسترسی مستقیم نهال به آب فراهم نگردید و با تانکر آبرسان بخشی از فرایند نهال کاری انجام شد. به این ترتیب عملا بخش عمده‌ای از اعتبارات اعلامی تخصیص داده نشد و از سویی وزارت نیرو آب رودخانه‌های خوزستان را در اختیار حل این بحران زیست محیطی قرار ندادند.

جدا از خسارات مالی و حتی آسیب به تاسیسات برق استان، خسارات جسمی و تنفسی زیادی به مردم خوزستان وارد شد و تنها ۳۰ تا ۳۵ درصد از طرح مقابله با ریزگردها اجرا گردید و در سال‌های اخیر این طرح حیاتی نیمه کاره رها شده است.