تاب‌آوری شهری با مشارکت اجتماعی
لیلا وِشنَوِه
دکترای بازیابی اطلاعات و دانش شناسی
آنچه امروزه در مباحث برنامه‌ریزی و مدیریتی شهرهای جهان مطرح می‌شود تاب‌آوری شهرها است که اهمیت آن با توجه به مخاطرات طبیعی، مصنوعی و پیامدهای آن امری بدیع و ضروری است، زیرا می‌تواند حیات و دوام یک شهر را به راحتی تحت تاثیر قرار دهد.
یک شهر به مانند یک موجود زنده، به دنیا می‌آید، رشد و نمو می‌کند و مراحل مختلف حیات زندگی را سپری می‌کند. اما گاهی شبیه یک موجود زنده شهرها می‌میرند. مرگ یک شهر، به معنی از بین رفتن کامل آن نیست، بلکه از دست دادن کارکردها و عملکردهایی است که یک شهر دارد.
آنچه امروز شاهد آن هستیم شهرهایی هستند که از پیچ و خم تاریخ و اتفاقات بزرگ و کوچک گذشته اند، رشد کرده، و تا به امروز تاب آورده‌اند.
خطرات طبیعی و خطراتی که توسط انسان‌ها ساخته می‌شوند، همواره در طول تاریخ بزرگترین تهدید برای شهرها بوده است. شهرهایی که در معرض این مخاطرات بوده و هستند، سعی دارند با تکیه بر اصول و فعالیت‌های گسترده، کارکرد و عملکردشان را از دست نداده و بتوانند بسیار سریع قدرت و اقتدار خود را در بخش‌های اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و اجتماعی حفظ کنند.
«تاب‌آوری» (Resilience) مفهوم کلیدی شهرها برای مواجهه با خاطرات محیطی و حفظ نظامات خود در برابر بحران‌های شهری است. تاب‌آوری؛ توانایی سیستم، جامعه و یا اجتماعِ در معرض خطر به منظور استقامت، تحمل ضربات سازگاری و بازسازی تاثیرات ریسک با روش به موقع و موثر که شامل حفظ و ترمیم ساختارها و وظایف پایه حیاتی است. از این رو با توجه به خطرات محیطی گوناگونی که شهرها را تهدید می‌کند، مسئولین شهری آینده‌نگر، با استقرار ارزیابی مناسب تاب‌آوری تلاش دارند تا زمان بازگشت عملکرد و فعالیتشان پس از هر رویداد طبیعی را کاهش دهند. در واقع تاب‌آوری مفهومی است که در رویارویی با اختلالات، غافلگیری‌ها و تغییرات، و بیشتر به منظور مواجهه با مشکلات و معضلات ناشناخته، معرفی می‌شود. در واقع تاب‌آوری شناخت نحوه تاثیرگذاری و توان ظرفیت‌های اجتماعی، اقتصادی، نهادی و سیاسی و اجرایی در برابر خطرات است.
همچنین با توجه به تغییرات گوناگونی که جهان از آغاز حیات به خود دیده شاید بتوان از تاب‌آوری به عنوان استراتژی نوین برای مقابله با حوادث نام برد، تا با شناسایی نقاط ضعف و قوت شهر تهدید را به فرصت تبدیل کرده و با نگاهی آگاهانه‌تر از مدیریت بحران به سمت کاهش آسیب‌پذیری گذر کرد و در نهایت تاب‌آوری شهر تضمین شود.
در بیان دیگر منظور از تاب‌آوری، به کارگیری تمامی توان یک جامعه است تا در مواجهه با خطرات طبیعی و انسان‌ساخت کمترین آسیب جدی را متحمل شوند. موضوعی که در بسیاری از شهرهای جهان طی سال‌های گذشته اهمیت فراوانی یافته است و موجب شکل‌گیری نهضتی با عنوان «شهر من آماده می‌شود» شده است.
برای مدیران و برنامه‌ریزان شهری همواره این سوال وجود دارد که شهر آنان، با توجه به امکانات و زیرساخت‌ها و بافت اجتماعی، تا چه اندازه در برابر مخاطرات طبیعی می‌تواند تاب‌آور باشد؟
این تاب‌آوری را بر اساس چه مولفه‌ها، شاخص‌ها و متغیرهایی می‌توان مورد بررسی قرار داد؟ در واقع برای سیاستگذاران و برنامه‌ریزان شهری، پاسخ این پرسش‌ها بسیار مهم است که مولفه‌ها، شاخص‌ها و متغیرهای سنجش میزان تاب‌آوری چیست؟ و وضعیت کنونی تاب‌آوری یک شهر را چگونه می‌توان تبیین کرد و نقاط ضعف یا قوت مربوط به آن را برآورد نمود؟
دولت‌های محلی نزدیک‌ترین سطح سازمانی به شهروندان هستند که نقش اصلی را در پاسخ به شرایط اضطراری بحران‌ها و پاسخ به نیازهای حوزه خود دارند. آن‌ها بایستی به ارائه خدمات ضروری به شهروندان بپردازند تا در بلاهای طبیعی تاب‌آوری بالایی داشته باشند.
مولفه‌های «تاب‌آوری اجتماعی» و «تاب‌آوری مدیریتی» و«تاب‌آوری کالبدی» سه مولفه مهم تاب‌آوری در مواجهه با بلایا و خطرات طبیعی هستند. هر کدام از این مولفه‌های سه‌گانه، شاخص‌هایی دارند و اهمیت این شاخص‌ها در تاب‌آوری یکسان نیست.
مثلا به نظر می‌رسد در بین شاخص های مولفه «کالبدی» تاب‌آوری، شاخص «ناپایداری زیرساختی» و «کمبود عرصه های باز و طبیعی»، مهمترین شاخص‌ها هستند. و یا در بین شاخص‌های مولفه اجتماعی» تاب‌آوری، به نظر می‌رسد شاخص‌های «عدم آگاهی شهروندان» و «پایین بودن مشارکت آنان در طرح‌های آماده سازی»، مهمتر از شاخص‌های دیگر باشد. درباره شاخص‌های مولفه «مدیریتی» تاب‌آوری نیز ظاهرا «فقدان الگوی موثر مدیریت بحران»، مهمترین شاخص است.
مهمترین شاخص‌ها برای برنامه‌ریزی شهری در تاب‌آوری به این موارد می‌توان اشاره نمود:
برنامه‌ریزی کاربری زمین
برنامه‌ریزی توسعه شهری
کارهای عمومی
ایمنی ساخت و صدور مجوز
خدمات اجتماعی و پاسخ به نیاز فقرا و اقشار محروم
ارسال نظر