خلق تفکر نوآورانه؛ از شمال اروپا تا غرب آسیا

علی علی پور فلاح پسند

کارشناس حوزه اقتصاد

اهمیت نوآوری در صنعت مقوله جدیدی نیست. هرچه بازارهای رقابتی در سطح بین المللی گسترش می‌یابد شرکت‌ها، صنایع و کشورها تمایل بیشتری نسبت به خلق مزیت‌های رقابتی نشان می‌دهند. کسب مزیت‌های رقابتی ماحصل سبک تفکر نوآورانه است.

سوئد در میان کشورهای جهان نمونه‌ای مثال زدنی از خلق و مدیریت نوآوری در صنعت است. کشوری با جغرافیایی سخت و منابع طبیعی محدود و با جمعیت حدود ده میلیون نفر که توانسته است مراحل رسیدن به توسعه پایدار و سراسری را چنان سریع طی نماید که اکنون یکی از مثال‌های موفق مدل اقتصاد سیاسی اسکاندیناوی برشمرده می‌شود. در مقابل ایران نیز از جمله کشورهایی است که در خاورمیانه بیشترین میزان سرمایه‌گذاری در فعالیت‌های توسعه و تحقیق را داراست. کشوری که علیرغم محدودیت‌های متعدد ناشی از تحریم در بخش‌های مالی، تبادل دانش، تکنولوژی و غیره پیشرفت‌های پایداری ـ که تنها با وجود دیدگاه نوآورانه در صنعت امکان پذیر است ـ کسب نموده و برنامه‌های میان‌مدت و بلندمدتی برای ادامه تحقق این هدف دارد. اما به واقع چه تفاوت‌ها و شباهت‌هایی میان شرایط و خصایص دو کشور سبب شده تا یکی نمونه موفق کشوری نوآورانه در صنعت به سبک غربی شود و دیگری نمونه کشوری پیشرو در زمینه نوآوری به سبک انقلابی؟

بی گمان مطابقت ماهیت اقتصاد دو کشور نیازمند پژوهش‌های موشکافانه است اما به طور کلی با مشاهده برخی از آمار و ارقام موجود می‌توان به تفاوت‌هایی همچون میزان سرمایه‌گذاری مالی و انسانی در نوآوری میان دو کشور پی برد. مخارج تحقیق و توسعه پیش نیاز و پاشنه آشیل پروژه‌های نوآورانه است.

بانک جهانی میزان سرمایه‌گذاری ایران در فعالیت‌های تحقیق و توسعه برای سال ۲۰۱۷ میلادی را ۰.۸۳ درصد از تولید ناخالص داخلی اعلام نموده است. بر طبق اطلاعات موجود در درگاه سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی سازمان ملل متحد بخش عمده این مخارج به شرکت‌های دولتی تخصیص یافته است. بانک جهانی سهم مخارج تحقیق و توسعه از تولید ناخالص داخلی سوئد در سال ۲۰۱۸ میلادی را ۳.۳۱ درصد برآورد کرده است. گزارش یونیسف حاکی از آن است که بخش عمده بودجه تحقیق و توسعه به بخش خصوصی تخصیص یافته است. 

نرخ مالیات بر درآمد بالا و سعی در توزیع برابر ثروت موجب گردیده تا نرخ نابرابری اجتماعی در سوئد کمتر از عموم کشورها باشد. در عین حال مجمع جهانی اقتصاد در گزارش پایان سال ۲۰۱۹ میلادی بازار این کشور را یکی از رقابتی‌ترین بازارهای بخش دانش بنیان و خصوصی جهان معرفی کرده است. از سوی دیگر، بر اساس گزارش سازمان جهانی مالکیت معنوی، سوئد پس از سوئیس در میان 132 کشور جهان بالاترین میزان نوآوری را داراست. آمریکا در جایگاه سوم قرار دارد. از دیدگاه برخی از صاحب نظران رابطه مستقیمی میان میزان رقابتی بودن بازار و سطح نوآوری حاکم است. لذا توسعه رقابت در بازار به عنوان متغیری بنیادین منجر به ارتقاء دیدگاه نوآورانه در این کشور شده است. در مقابل سایر صاحب نظران سیاست‌ها و قوانین دولتی در اقتصاد و صنعت را عامل اصلی و تعیین کننده در خلق نوآوری بیان می‌کنند. اما بر اساس گزارش اشاره شدهُ، در میان کشورهای آسیای میانه و جنوبی، ایران رتبه دوم سرمایه‌گذاری در نوآوری را به خود اختصاص داده است. بر طبق این گزارش ایران به همراه برزیل و پرو بیشترین رشد سرمایه گذاری در حوزه نوآوری در سال ۲۰۲۰ میلادی را داشته‌اند که بخشی از آن را می‌توان نشأت گرفته از دنیاگیری کرونا و امور تحقیق و توسعه مرتبط با تولید واکسن و بخشی دیگر را توجه دولت مردان به رابطه گسترش نوآوری و توسعه پایدار دانست.

دولت سوئد ضمن برقراری تسهیلات مالی و فکری برای بخش خصوصی، امور تحقیقاتی بخش دولتی را از طریق تأسیس شرکت‌های تخصصی تحقیق و توسعه مدیریت می‌کند. یکی از این شرکت‌ها وینوکا (Vinnoca) است. چشم انداز تأسیس این شرکت همچون بسیاری دیگر از نهادهای مرتبط، ترقی توسعه سیستم‌های نوآورانه سوئد با تمرکز بر نواحی تکنولوژی، حمل و نقل، ارتباطات و نیروی کار است. تخصیص بودجه به امور تحقیقاتی از طریق این کانال فرایند انجام کمک‌های دولتی به نهادهای خصوصی را اثربخش‌تر و سریع‌تر می‌کند. سیستم مالی و بانکداری قدرتمند سوئد از محرک‌های دیگر خلق نوآوری در این کشور است. اسکناس به طور کامل از عملیات‌های پولی و بانکی حذف شده است. نرم‌افزارهای کاربردی (اپلیکیشن‌ها) جای خود را به دستگاه‌های خودپرداز داده‌اند. همچنین سیستم بانکی به طور کامل به بازارهای جهانی متصل است. سوئد در میان کشورهای عضو اتحادیه اروپا یکی از بیشترین تعداد شرکت‌های دانش بنیان را به خود اختصاص داده است. در عین حال ریسک سرمایه گذاری در این کشور به طرز قابل توجهی پایین است. ارتقاء هدفمند سطح تحصیلات عمومی و رابطه مستمر دانشگاه‌ها و موسسات آموزشی و تحقیقاتی با صنعت از دیگر عوامل تأثیرگذار در رشد نوآوری در سوئد است.

فرایند خلق و توسعه دیدگاه نوآورانه در ایران یک مسیر مستقیم و از قبل برنامه ریزی شده را طی نمی‌کند. با وجود برنامه‌های مدون تحقیق و توسعه و سطح بالای جمعیت تحصیل کرده، محدودیت‌های فراوانی در نقل و انتقال دانش و تکنولوژی وجود دارد. همچنین، حمایت‌های مالی و فکری از بخش خصوصی کمتر از بسیاری از کشورها و ریسک سرمایه گذاری بالاست. با این وجود، خصیصه‌ای کلیدی ایران را متمایز از سایر قطب‌های نوآوری در جهان کرده است و آن وجود بستر تنش، چالش و راهکارهای مواجه با آن‌ها طی ده‌های اخیر است. ایران طی سالیان اخیر در شرایط تهدید و فشار مستمر، ملزم به خلق ایده‌های نوآورانه رشد و توسعه اقتصادی شده است. این شرایط بستری متمایز برای خلق تفکر انتقادی و نوآورانه نسبت به پدیده‌ها را به وجود آورده است که با حاصل آمدن شرایط ثبات و کاهش تنش‌ها در آینده، مزیت رقابتی بزرگی برای کشور به ارمغان خواهد آورد.