وضعیت اقتصاد، بحران انرژی و فروپاشی اجتماعی در ایران

مصطفی نوری

دانش آموخته علوم سیاسی

مقدمه

فروپاشی اجتماعی زمانی رخ می‌دهد که نهادهای حکومتی، اقتصادی و اجتماعی دیگر توانایی مدیریت بحران‌ها و تأمین نیازهای اساسی شهروندان را از دست می‌دهند. یکی از عوامل کلیدی که می‌تواند این فروپاشی را تسریع کند، بحران انرژی و کنار گذاشته شدن کشور از معادلات اقتصادی جهانی است.

ایران که یکی از غنی‌ترین کشورهای جهان از نظر منابع انرژی است، در سال‌های اخیر به دلیل تحریم‌ها، کاهش سرمایه‌گذاری خارجی و ناترازی شدید در تولید و مصرف انرژی، با بحرانی روبه‌رو شده که می‌تواند پیامدهای اجتماعی و اقتصادی گسترده‌ای داشته باشد. این یادداشت پژوهشی تحلیلی، بحران انرژی و تأثیر آن بر فروپاشی اجتماعی ایران را از سه جنبه بررسی می‌کند:

کاهش سرمایه‌گذاری خارجی و تأثیر آن بر تولید نفت و گاز

ناترازی برق و انرژی و تأثیر آن بر صنایع و زندگی روزمره مردم

انزوای اقتصادی و کاهش نقش ایران در معادلات جهانی انرژی

در نهایت، تحلیل این داده‌ها نشان می‌دهد که ادامه وضعیت کنونی و عدم اصلاحات ساختاری، ایران را بیش از پیش در مسیر فروپاشی اجتماعی قرار خواهد داد.

کلیدواژه‌ها

فروپاشی اجتماعی

بحران انرژی و کاهش سرمایه‌گذاری

تحریم‌های اقتصادی و تأثیر بر صادرات نفت و گاز

ناترازی برق و انرژی در ایران

کنار گذاشته شدن ایران از معادلات اقتصادی جهانی

بحران انرژی و تأثیر آن بر فروپاشی اجتماعی

۱. کاهش سرمایه‌گذاری خارجی و تأثیر آن بر تولید نفت و گاز

 وضعیت تولید و فروش نفت و گاز ایران:

ایران با ۲۰۸ میلیارد بشکه ذخایر نفت اثبات‌شده، سومین دارنده بزرگ ذخایر نفت جهان است (منبع: BP Statistical Review of World Energy 2023).

ایران همچنین با ۳۳.۵ تریلیون مترمکعب ذخایر گاز طبیعی، دومین ذخایر گاز جهان را در اختیار دارد

منبع )

(EIA, 2024

 مشکلات اساسی در تولید و صادرات انرژی:

تولید نفت ایران در سال ۲۰۲۴ به حدود ۳.۷ میلیون بشکه در روز کاهش یافته است، درحالی‌که ظرفیت اسمی آن بیش از ۵ میلیون بشکه در روز است

(منبع: اوپک، 2024).

به دلیل تحریم‌های آمریکا و خروج شرکت‌های بزرگی مانند توتال، شل و BP، سرمایه‌گذاری خارجی در صنعت نفت و گاز ایران تقریباً متوقف شده است

(منبع:

 Financial Times, 2023).

ایران برای حفظ سطح فعلی تولید نفت، نیاز به سرمایه‌گذاری بیش از ۱۵۰ میلیارد دلار تا سال ۲۰۳۰ دارد، اما تحریم‌ها مانع از ورود این سرمایه‌ها شده است

 (منبع: World Bank, 2024).

صادرات نفت ایران در سال ۲۰۱۷ بیش از ۲.۵ میلیون بشکه در روز بود، اما اکنون به  حدود ۱ میلیون بشکه در روز کاهش یافته است

 (منبع: EIA, 2024)

 نتیجه: کاهش سرمایه‌گذاری و تحریم‌ها باعث افت تولید نفت و گاز، کاهش درآمدهای ارزی و افزایش فشار اقتصادی بر دولت و مردم شده است.

۲. ناترازی برق و انرژی و تأثیر آن بر صنایع و زندگی روزمره مردم

 مشکلات برق و انرژی در ایران:

ناترازی در تولید و مصرف برق به بیش از ۱۵ هزار مگاوات در پیک مصرف رسیده است

 (منبع: شرکت مدیریت شبکه برق ایران، ۱۴۰۳).

 

شبکه برق ایران به‌شدت فرسوده شده و سالانه تا ۱۲٪ از انرژی تولیدی به دلیل تلفات در شبکه از بین می‌رود

 

 (منبع: IEA, 2023).

 

توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر به‌شدت عقب‌مانده است؛ سهم انرژی‌های تجدیدپذیر در ایران کمتر از ۱.۵٪ است، درحالی‌که میانگین جهانی بیش از ۱۷.۵٪ است

 

 (منبع: World Energy Outlook, 2023).

 

کمبود برق در فصل تابستان منجر به قطعی‌های گسترده برق در شهرهای مختلف، تعطیلی برخی کارخانه‌ها و کاهش تولید صنعتی شده است

 (منبع: مرکز آمار ایران، ۱۴۰۳).

 

 پیامدهای اجتماعی و اقتصادی بحران انرژی:

 

افزایش هزینه‌های تولید و رشد تورم: خاموشی‌های مکرر و کمبود گاز باعث افزایش هزینه‌های تولید و گرانی شدید در بازار شده است

 (منبع: IMF, 2024).

 

افزایش نارضایتی عمومی و اعتراضات: قطعی‌های گسترده برق و گاز در استان‌های مختلف، منجر به اعتراضات مردمی شده است

 

 (منبع: BBC Persian, 2024).

 

 نتیجه: ادامه بحران انرژی، مستقیماً به رشد تورم، افزایش نارضایتی عمومی و تضعیف مشروعیت دولت منجر خواهد شد.

 

۳. انزوای اقتصادی و کاهش نقش ایران در معادلات جهانی انرژی

 

 کاهش نقش ایران در بازار جهانی:

 

قطر و عربستان سعودی جایگاه ایران را در بازار گاز طبیعی تصاحب کرده‌اند

 

 (منبع: EIA, 2024).

 

روسیه، پس از جنگ اوکراین، با افزایش صادرات نفت، توانسته سهم بازار ایران را کاهش دهد

 

 (منبع: Reuters, 2023).

 

 خطر حذف تدریجی ایران از زنجیره تأمین انرژی جهانی:

 

عدم دسترسی به فناوری‌های جدید استخراج نفت و گاز، توان رقابتی ایران را کاهش داده است

 (منبع: World Bank, 2024).

 

 نتیجه: اگر وضعیت کنونی تغییر نکند، ایران ممکن است در بلندمدت جایگاه خود را در اقتصاد جهانی از دست داده و به یک صادرکننده درجه دوم انرژی تبدیل شود.

 

طبق گزارش "آینده نفت و گاز ایران؛ سناریوها تا سال ۲۰۳۵" که توسط محمد متقی در مؤسسه مطالعات بین‌المللی انرژی (Institute for International Energy Studies) نوشته شده و در مجله PBR، جلد ۳، شماره ۴، صفحات ۶۳-۸۶ منتشر شده است به بررسی آینده بخش نفت و گاز ایران تا سال ۲۰۳۵ پرداخته و سناریوهای مختلفی را برای توسعه این حوزه ارائه داده است.

 

ایران دارای ۹.۳٪ از ذخایر نفت جهان (۱۵۳.۸ میلیارد بشکه) و ۱۸٪ از ذخایر گاز جهان (۳۳.۵ تریلیون مترمکعب) است.

نفت و گاز همچنان منابع اصلی تأمین انرژی جهانی هستند (نفت ۳۱.۹٪ و گاز طبیعی ۲۲.۵٪ از انرژی اولیه جهان را تأمین می‌کنند).

 

ایران در حال حاضر سومین تولیدکننده بزرگ گاز و چهارمین تولیدکننده بزرگ نفت در جهان است، اما تا سال ۲۰۳۵ ممکن است به رتبه پنجم در تولید گاز و هفتم در تولید نفت سقوط کند.

 

طبق مقاله‌ای که در

( ScienceDirect:May 2013, Pages 612-622)

منتشر شده است

ایران دارای چهارمین ذخایر بزرگ نفت و دومین ذخایر بزرگ گاز طبیعی در جهان است، اما توسعه این بخش با چالش‌های اساسی مواجه است. به‌دلیل محدودیت‌های سیاسی و اقتصادی، روند سرمایه‌گذاری در صنعت انرژی با مشکلاتی روبه‌رو شده است. بر اساس راهبرد پنجم توسعه، ایران برای حفظ و افزایش تولید نفت خود تا سال ۲۰۲۵ به حداقل ۲۰۰ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری نیاز دارد و مطابق اهداف سند چشم‌انداز، تا ۱۵ سال آینده بیش از ۵۰۰ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری مورد نیاز خواهد بود.

 

چالش‌های اصلی صنعت نفت و گاز ایران

کاهش تولید: تولید نفت ایران در حال کاهش است و در سال‌های اخیر ۵۰۰ هزار بشکه کاهش داشته است.

فرسودگی میادین نفتی: ایران برای حفظ تولید نیاز به اجرای تکنیک‌های بازیافت نفت (EOR) دارد، زیرا تنها ۲۰ تا ۲۵ درصد نفت میادین بالغ قابل استخراج است.

عدم سرمایه‌گذاری کافی: فرسودگی مخازن و کاهش فشار میادین، به همراه نبود سرمایه‌گذاری در حفاری‌های جدید، باعث شده است که میزان تولید ایران کمتر از میزان تعیین‌شده در سند چشم‌انداز باشد.

رشد مصرف داخلی: مصرف انرژی ایران سالانه ۶.۲٪ افزایش داشته که عمدتاً به دلیل اتلاف انرژی در بخش‌های صنعتی و خانگی است.

 

جمع‌بندی و نتیجه‌گیری

 

بحران انرژی ایران، ناشی از کاهش سرمایه‌گذاری خارجی، تحریم‌ها و ناترازی تولید و مصرف، به یکی از عوامل کلیدی تشدید فروپاشی اجتماعی تبدیل شده است.

وابستگی بیش‌ازحد به درآمدهای نفتی، همراه با کاهش صادرات و خروج شرکت‌های خارجی، باعث تضعیف اقتصاد ایران و کاهش درآمدهای ارزی شده است.

ناترازی شدید برق و گاز، تعطیلی صنایع، افزایش تورم و نارضایتی عمومی را به دنبال داشته است که خود زمینه‌ساز بی‌ثباتی اجتماعی خواهد بود.

حذف تدریجی ایران از معادلات اقتصادی جهانی و جایگزین شدن توسط رقبا، موقعیت کشور را به‌عنوان یک تأمین‌کننده انرژی به خطر انداخته است.

در صورت ادامه این روند و عدم اصلاحات اقتصادی و سیاسی، کشور ممکن است با بحران‌های عمیق‌تر، اعتراضات گسترده‌تر، و کاهش کنترل دولت بر جامعه مواجه شود

.نتیجه نهایی:

بحران انرژی در ایران دیگر صرفاً یک مشکل فنی یا اقتصادی نیست، بلکه به یک چالش راهبردی تبدیل شده است که می‌تواند سرنوشت سیاسی و اجتماعی کشور را تغییر دهد. اگر اصلاحات ساختاری، جذب سرمایه‌گذاری و بهبود سیاست‌های انرژی صورت نگیرد، این بحران می‌تواند کشور را به سوی بی‌ثباتی مزمن و حتی فروپاشی اجتماعی سوق دهد.

در یادداشت سوم، سناریوهای احتمالی پس از فروپاشی اجتماعی بررسی خواهد شد.