پاکدامنی کشورها از نگاه شفافیت بین الملل

بالاترین امتیاز کسب شدۀ کشورمان طی سالهای ۹۳ تا ۹۶ بوده و از سال ۹۷ سیر نزولی یافته و پائین ترین امتیاز مربوط به سال گذشته است. امتیاز نسبتاً بالای سالهای ذکر شده را به سالهای تنش زدایی سیاسی و مذاکرات برجام می‎توان نسبت داد

محمد صادق ربانی، عضو بازنشسته هیأت علمی دانشگاه

شفافیت بین الملل سازمانی مردم نهاد و مستقر در آلمان است که فعالیتش را از بیست و دوسال قبل آغاز کرده و به ‎صورت هفتگی گزارشهایی را مرتبط با فساد منتشر می‎کند.

سالانه نیز گزارشی تحت عنوان فهرست درک فساد، مربوط به ۱۸۰ کشور جهان را ارائه می‎کند که آخرین گزارش سالانۀ آن در ۲۳ بهمن ماه جاری منتشر شده است.

در این‎جا فقط گزیده‎ای از مطالب آن ذکر می‎شود. چنین گزارشی برای ششمین سال متوالی است که در مستقل آنلاین منتشر می‎شود. دسترسی به اصل گزاش از طریق جستجو در CPI (Corruption Perception Index) برای همگان میسر است.

از نگاه این سازمان، فساد اعتماد را از بین می برد، دموکراسی را تضعیف می کند، توسعه اقتصادی را با مشکل مواجه کرده نابرابری، فقر، شکاف اجتماعی و بحران زیست محیطی را تشدید می کند. فساد می تواند اشکال مختلفی داشته باشد. کارمندی که رشوه می‎گیرد، سیاستمداری که از پول عمومی سوء استفاده می کند و به حامیان، دوستان و خانواده خود مشاغل دولتی داده یا قرارداد می‎بندد. فساد می تواند در تجارت، دولت، دادگاه ها، رسانه ها، و در جامعه مدنی، و همچنین در تمام بخش ها از بهداشت و آموزش و پرورش گرفته تا زیرساخت ها و ورزش رخ دهد. می تواند هر کسی را شامل شود. فساد پنهانی، اغلب با کمک حرفه ای بانکداران، وکلا، حسابداران و مشاوران املاک، سیستم های مالی غیرشفاف اتفاق می افتد و اجازه می دهد افراد فاسد ثروت غیرقانونی خود را بشویند و پنهان کنند.

امتیاز پاکدامنی هر کشور در گزارش سالانه ترکیبی است استخراج شده از حداقل 3 منبع. داده‎های مذکور توسط موسسات معتبر مختلفی از جمله بانک جهانی و مجمع جهانی اقتصاد جمع آوری شده است. به منظور اطلاع سریع و آسان به میزان پاکدامنی هر کشور، امتیاز مربوط به صورت عددی از صفر تا صد است در داخل پرانتز قرار داده می‎شود. این عدد همچون شناسنامۀ شفافیت آن کشور خواهد بود. میانگین امتیاز جهانی عدد 43 است که برای سال‌ها ثابت مانده و بیش از دو سوم کشورها امتیازی زیر 50 را کسب کرده‌اند.

فساد در بسیاری از کشورها، به ویژه در کشورهای کم درآمد، کشورهای در حال توسعه و کشورهای کمتر توسعه یافته که کنترل و تعادل کمتری بر قدرت حاکمان خود دارند، یک واقعیت ناگوار است. باید دانست که تغییر رتبۀ پاکدامنی کشورهای پر جمعیت به آسانی صورت نمی‎گیرد. علاوه بر تفاوت جمعیت، انتظار این است که کشورهای مورد مقایسه از جهات مختلف مشابه هم باشند. وضعیت اقتصادی، جمعیت، موقعیت جغرافیایی، مهاجر پذیری و تأثیر همسایگان، پیشینۀ تاریخی، دینی و فرهنگی در کسب امتیازات کما بیش تأثیر گذار خواهند بود. در عمل هیچیک از این عوامل در کشورهای مختلف یکسان نبوده و بعضاً همچون موقعیت جغرافیایی، قابل تغییر هم نیستند. به منظور کمینه کردن تفاوتها، می‎توان کشورهای همسایه را از دیدگاه شفافیت بین الملل با یکدیگر مقایسه کرد. بدین منظور ابتدا امتیازات شفافیت 10 کشور برتر جهان در مقایسه با 10 کشور با پائین ترین امتیازات آورده می‎شود. سپس امتیاز کشورمان در مقایسۀ کشورهای همسایه ذکر خواهد شد و در پایان نتیجه گیری مختصری صورت خواهد گرفت.

امتیاز 10 کشور برتر جهان در سال گذشتۀ میلادی شامل دانمارک (90)، فنلاند (88)، سنگاپور (84)، نیوزیلند (83)، لوکزامبورک (81)، نروژ (81)، سوئیس (81)، سوئد (80)، هلند (78)، و استرالیا (77) است.

ده کشور با کمترین امتیازات عبارتنداز سودان (15)، نیکاراگوئه (14)، گینۀ استوایی (13)، اریتره (13)، لیبی (13)، یمن (13)، سوریه (12)، ونزوئلا (10)، سومالی (9) و سودان جنوبی (8).

کشورمان با پانزده کشور از خشکی و دریا همسایه است که اسامی این کشورها به ترتیب از بالاترین امتیاز تا پائین ترینشان ذکر می‎شود. امارات متحدۀ عربی (68) دارای بالاترین امتیاز است و پس از آن قطر (59)، عربستان (59)، عمان (55)، بحرین (53)، ارمنستان (47)، کویت (46)، قزاقستان (40)، ترکیه (34)، پاکستان (27)، عراق (26)، آذربایجان (22)، ایران (23)، روسیه (22)، فغانستان (17)، ترکمنستان (17) قرار دارند. از میان همسایگان ذکر شده امارات (68) بالا تر از آمریکا ودرردیف  23 از میان 180 کشور قرار دارد ترکمنسان (17) با یک پله نزول نسبت به سال قبل در ردیف 165 از میان 180 کشور قرار دارد. رتبۀ ایران با 23 امتیاز از 100، در ردیف 151 از میان 180 کشور جهان است.

نکات دیگری در مورد همسایگان جلب توجه می‎کند. بحرین (53) نسبت به سال قبل از آن 11 پله، عربستان 7 پله و عراق 3 پله صعود داشته اند. در مقابل روسیه 4 پله و افغانستان 3 پله نزول داشته اند.

روابط تجاری ایران به‎طور عمده و به ترتیب با کشورهای چین (43)، عراق (26)، امارات (68)، ترکیه (34)، افغانستان (17)، پاکستان (27)، و هند (38) است. مجموع صادرات به این کشورها 32 میلیارد دلار در سال گذشته بوده است. واردات ایران به ترتیب از کشورهای امارات (68)، چین (43)، ترکیه (34)، آلمان (75)، روسیه (22)، هند (38) و هونگ کونگ (74) با مجموع 37 میلیارد دلار است.

روابط سیاسی ایران با کشورهای مختلف دنیا از منظر پاکدامنی آن‎ها به این شرح است: روسیه (22)، لبنان از طریق حزب الله، (22)، سوریه پیش از سقوط بشار اسد (12) و ونزوئلا (10).

با تمرکز بیشتری بر روی امتیاز کشورمان طی سال‎های گذشته به درک بهتری از موقعیت حاضر خواهیم رسید. محاسبات مربوط به شفافیت قابل استفاده برای مقایسه از سال 1391 آغاز می‎شود.  سال 91 (28)، 92 (25)، 93 (27)، 94 (27)، 95 (29)، 96 (30)، 97 (28)، 98 (26)، 99 (25)، 1400 (25)، 1401 (25)، 1402 (24) و 1403 (23) می باشد. همان‎گونه که مشاهده می‎شود بالاترین امتیاز کسب شدۀ کشورمان طی سالهای 93 تا 96 بوده و از سال 97 سیر نزولی یافته و پائین ترین امتیاز مربوط به سال گذشته است. امتیاز نسبتاً بالای سالهای ذکر شده را به سالهای تنش زدایی سیاسی و مذاکرات برجام می‎توان نسبت داد.

سازمان شفافیت معتقد است علیرغم اثرات منفی اثبات شدۀ فساد، ریشه کن کردن آن با دشواری‎هایی همراه است و علت آن را تا حدودی به این دلیل می‎داند که همۀ مردم به یک اندازه تحت تأثیر آن قرار نمی گیرند. در حالی که برخی از بخش‌های جامعه از آن رنج می‌برند، گروه‌های دیگر از وضعیت فاسد موجود بهره‎مند می‎شوند. گروه‎هایی که از وضعیت فاسد موجود بهره‎‎مند هستند، ابزارهای خشونت را نیز در اختیار دارند و خود را بی نیاز از پاسخگویی می‎بینند. هرچند اظهار نظر سازمان شفافیت به صورت کلّی بوده است ولی، در کشورمان واژۀ «کاسبان تحریم» ترجمۀ دقیق این اظهار نظر است. جمهوری اسلامی برای مقابلۀ با تحریم‎های ظالمانه، به دور زدن تحریم‎ها روی آورده است. بدیهی است برای دور زدن تحریم‎ها از افراد با تقوا، تارک دنیا و پاکدست نمی‎توان استفاده کرد. دور زدن تحریم‎ها به بالا ترین پنهانکاری‎ها و حتّی توسل به گانگسترهای بین المللی نیازمند است. بابک زنجانی، از متهمان به اختلاس بیش از دو میلیاردلاری، نمونۀ روشنی از فساد مرتبط با پنهانکاری است. او که ابتدا به اعدام محکوم شده بود، پس از حدود 10 سال حبس نتوانست مبالغ اختلاس شده را باز گرداند. احتمالاً به این سبب که گانگسترهای بین المللی از او زیرک تر بودند و دارایی‎های ملّتی محروم را بالا کشیدند. متأسفانه موضوع دور زدن تحریم‎ها، نه فقط زشتی و پلشتی خود را از دست داده بلکه خود نوعی مجاهدت و افتخار به‎حساب می‎آید. مقاومت‎ها برای پذیرشFATF  از همین دیدگاه قابل توضیح است.