چه بلایی بر سر پرتره‌ مظفرالدین شاه در کاخ گلستان آمده؟

چندی است خبرها از گم شدن پرتره‌ی رنگ روغن مظفرالدین شاه اثر شاخص کمال‌الملک که در تالار برلیان کاخ گلستان قرار داشت، حکایت می‌کنند. این اخبار با استناد به سخنان دو کارمند سابق موزه منتشر شده‌ است. براساس گفته‌های این دو کارمند؛ پرتره‌ی رنگ روغن مظفرالدین شاه در سال ۱۳۷۸ از این کاخ خارج و پس از انتشار تصویر آن در کاتالوگ حراج کریستیز لندن، در ۲۳ فروردین ماه ۱۳۷۹ مطابق با یازدهم آپریل سال ۲۰۰۰ در این حراج به مبلغ ۴۴.۶۵۰ پوند انگلستان فروش رفته است. این اتفاق درحالی رخ داده که تاکنون هیچ گزارشی مبنی بر مفقود شدن یا سرقت این اثر در اسناد سازمان میراث‌فرهنگی یافت نشده است.

آفرین امامی (مدیر مجموعه میراث جهانی کاخ گلستان) با اشاره به آنکه طرح چنین مسئله‌ای در این زمان عجیب است گفت: از زمانی که کاخ گلستان ابواب جمعی داشته و تحویل آثار به امین اموال آغاز شد، اثری از این تابلو پرتره‌ی مظفرالدین شاه در میان آثار لیست‌بندی شده ابواب جمعی کاخ گلستان نبوده است. درواقع می‌توان گفت از همان ابتدا که شاهد تحویل آثار به امین اموال‌ها بودیم، چنین اثری در لیست هیچیک از این امین اموال‌ها وجود نداشته و هنوز هم ندارد.

او ادامه داد: نه تنها پرتره‌ی مظفرالدین شاه که در این عکس‌ها تصویر آن در تالار کاخ برلیان دیده می‌شود بلکه سایر تابلوهایی که در این عکس دیده می‌شوند، برخی از تابلوها در لیست امین اموال بخش تابلوها وجود ندارد. ضمن آنکه امین اموال‌های جدید، لیست‌های خود را از امین اموال‌های قبلی تحویل گرفته‌اند. بر اساس تصاویر منتشر شده که در مرحله نخست باید اصالت آن‌ها سنجیده شود، نشان داده شده که چنین تابلویی در کاخ گلستان بوده اما هیچ مدرکی دال بر آنکه این تابلو چه زمانی از دیوار پایین آمده، در دست نیست.

مدیر مجموعه میراث جهانی کاخ گلستان با تاکید بر آنکه علاوه بر لیست امین اموال تابلوها، از تمام ۱۴ امین اموال کاخ گلستان درخصوص وجود چنین تابلویی در لیست اموال تحویل داده شده به آن‌ها، سوال شده است، گفت: پس از پرس‌وجو از امین اموال‌ها متوجه شدیم که چنین اثر و تابلویی از پرتره‌ی مظفرالدین شاه در ابواب جمعی هیچیک از امین اموال‌ها نیست. البته در مرکز اسناد کاخ گلستان اسنادی وجود دارد که قابلیت ردیابی آثار دوره پهلوی را برای ما بوجود می‌آورد. مسئولان کاخ گلستان نیز در تلاش هستند که بررسی‌های لازم را درخصوص این اثر انجام دهند که آیا چنین تابلویی در اموال دوره پهلوی بوده یا خیر. اما نباید فراموش کرد که در دوره قاجار مرسوم بود برخی از آثار هدیه داده می‌شدند، لذا اگر اثری از این تابلو در میان اموال دوره پهلوی بدست نیاید، می‌توان گفت ممکن است این تابلو در صورت تایید اصالت عکس و تصویر آن، در دوره قاجار وجود داشته اما به دوره پهلوی نرسیده است.

امامی با تاکید بر آنکه صحت و اصالت‌سنجی عکس منتشر شده که تابلو مظفرالدین شاه را در تالار برلیان نشان می‌دهد باید سنجیده شود، گفت: می‌توان گفت، این عکس متعلق به بعد از انقلاب نیست چراکه عکس‌ها در این دوره اکثرا رنگی چاپ شده بودند. حتا از دوره پهلوی دوم به بعد عکس‌های رنگی داریم درحالی که عکس‌های منتشر شده سیاه و سفید هستند و از آنجا که عکس در ظاهر بسیار قدیمی است، می‌توان گفت این عکس از دوره قاجار است و با دوربین آنالوگ و به صورت سیاه و سفید گرفته شده. اصالت عکس و اینکه برای چه تاریخی است باید مورد بررسی قرار گیرد.

امامی خاطرنشان کرد: البته بر اساس بررسی‌های انجام شده در تصاویر منتشر شده، متوجه شدیم که تفاوت‌هایی بین تابلویی که گفته می‌شود در کریستیز فروش رفته با تابلویی که در عکس تالار برلیان هست، وجود دارد. چنانکه تزیینات مربع شکل طلایی که در تابلوی منسوب به کریستیز دیده می‌شود، در عکس تالار برلیان وجود ندارد. همچنین قاب بیضی شکلی که در این تصاویر دیده می‌شود، متفاوت است. بنابراین می‌توان این نتیجه را هم گرفت که شاید اگر تابلویی در کریستیز فروش رفته، تقلبی بوده یا شاید تابلوی دیگری غیر از این اثر باشد. هرچند اینها مانع بررسی ما برای کشف سرانجام تابلوی موجود در عکس‌های نمی‌شود.

مدیر مجموعه میراث جهانی کاخ گلستان با اشاره به آنکه این مجموعه از سال ۱۳۵۷ تا ۱۳۶۱ توسط گروهی اداره و آثار شماره‌گذاری شدند، اذعان داشت: در آن سال‌ها کاخ گلستان در زمره‌ی وزارت فرهنگ و هنر و آثار ملی نبود و بخشی از اداره دارایی بود.

در تالار برلیان تابلوی ایرانی وجود نداشت

احمد دزواره‌ای (رییس مجموعه کاخ گلستان در سال‌های اوایل انقلاب تا ۱۳۸۶) نیز در ادامه‌ با تاکید بر آنکه انتشار چنین اخباری درخصوص خروج تابلوی پرتره‌ی مظفرالدین شاه در سال ۱۳۷۸ از کاخ گلستان کذب است، گفت: در تالار برلیان؛ تابلویی از مظفرالدین شاه نداشتیم. اصلا تابلوی ایرانی نداشتیم و تمام تابلوها خارجی هستند. این تابلوها هم اکنون هم در تالار برلیان هستند.

در این تصویر علاوه بر تابلو پرتره مظفرالدین شاه، چند تابلوی دیگر نیز در بخش‌های بالایی تصویر دیده می‌شود. همچنین فرشی با زمینه روشن در این تالار وجود داشت که اکنون اثری از آن نیست.

او ادامه داد: بر اساس دفتر ۱۳۱۷ مکاتباتی با کریستیز داشتیم و آثاری که در این اسناد ثبت شده بود را برگرداندیم و نامه‌های آن هم موجود است. درواقع اگر اثری وجود داشت که در اسناد ۱۳۱۷ ثبت شده بود و در اوایل انقلاب از کشور خارج شده بود، با نامه نگاری‌های انجام شده، آنها را بازگرداندیم و چنین تابلویی از پرتره‌ی مظفرالدین شاه که گفته می‌شود در کاخ گلستان وجود داشت، در این استعلامات وجود نداشت. تمام پرونده‌های تابلوهای بازگردانده شده از جمله مرقع دوره‌ی صفوی در اسناد کاخ گلستان موجود است. حال اگر چنین اثری وجود داشته و نامی از آن در اسناد آورده نشده باشد، بحث جداگانه‌ای‌ست. از سال ۱۳۵۰ که در کاخ گلستان بودم چنین تابلویی درعمارت برلیان نبوده.

ممکن است تابلو قبل از سال‌های ۱۳۶۱ خارج شده باشد

جبار آوج (معاون اجرایی کاخ گلستان) که از سال ۱۳۸۷ تا ۱۴۰۰ امین اموال تالار برلیان بود، نیز در ادامه این گزارش گفت: کاخ گلستان اموال زیادی داشته که اکنون در کاخ وجود ندارد. به طور مثال در عکس منتشر شده، فرشی با زمینه سفید رنگ وجود دارد که این فرش نیز اکنون در کاخ گلستان نیست چراکه بسیاری از اشیای کاخ گلستان تا قبل از سال ۱۳۶۴ که ثبت و ضبط شوند به مرور به موزه‌های دیگر انتقال یافته‌اند. بخشی از اموال کاخ گلستان در آن سال‌ها به کاخ سعدآباد، نیاوران، موزه جواهرات سلطنتی و… منتقل شده است. از این رو بسیاری از اشیاء و اموال که در گذشته متعلق به کاخ گلستان بودند را می‌توانید در سایر کاخ‌ها و موزه‌ها هم ببینید.

او در پاسخ به این سوال که آیا ممکن است این تابلو در سال‌های قبل از کاخ گلستان خارج شده باشد چراکه گفته می‌شود در حراج کریستیز به فروش رفته، نیز گفت: ممکن است در اوایل انقلاب که حساسیت و حراست از میراث به حد و اندازه اکنون نبود، چنین اتفاقی افتاده باشد. اشیای کاخ گلستان به طور دقیق که در زمره‌ی دفاتر ثبت شده است بین سال‌های ۱۳۶۱ تا ۱۳۶۴ بود. همچنین نباید فراموش کرد که کاخ گلستان در دوره‌ی پهلوی موزه بود و مواقعی که مهمان ویژه داشتند، کاخ تعطیل و تبدیل به مهمانسرا می‌شد. درواقع می‌توان گفت طی دهه‌های گذشته کاخ گلستان دستخوش تغییر و تحولات زیادی شده و متولیان متعددی داشته است.

آوج تاکید کرد: اگر تابلو پرتره‌ی مظفرالدین شاه متعلق به کاخ گلستان باشد، ممکن است قبل از سال‌های ۱۳۶۱ از کاخ خارج شده باشد./ایلنا