خواص و کاربردهای نیتریت سدیم و دی اتانول آمین

در ساختار هر ترکیب شیمیایی، عناصر تشکیل دهنده با پیوندهای شیمیایی و با چینش مکانی مشخصی کنار هم قرار می گیرند. پیوندهای تشکیل دهنده یک ترکیب شیمیایی می توانند به صورت های مختلف باشند. برای مثال اگر پیوند بین عناصر کووالانسی باشد منجر به تشکیل ترکیب مولکولی مانند کلرید بریلیم می شود، اگر پیوند بین اجزء، یونی باشد ترکیب یونی مانند کلرید سدیم ایجاد می شود. 

در ترکیب فلزی پیوند بین اجزاء، فلزی و در ترکیبات کمپلکس، پیوند بین ذرات، داتیو خواهد بود. پس انواع مختلف عناصر جدول تناوبی می توانند با هم ترکیب شده و موادی با خواص گوناگون را تولید کنند. در ادامه این مقاله به بررسی دو ترکیب شیمیایی نیتریت سدیم به عنوان یک ترکیب معدنی یونی و دی اتانول آمین به عنوان یک ترکیب شیمیایی آلی می پردازیم.

نیتریت سدیم

نیتریت سدیم یک ترکیب معدنی با فرمول NaNO2 است. فروش نیتریت سدیم  پودری در دو گرید صنعتی و خوراکی در بازار مواد شیمیایی وجود دارد  که نیتریت سدیم خوراکی BASF  آلمان و نیتریت سدیم صنعتی چینی در بازار ایران بیشتر دیده میشود. این ماده از نظر ظاهری به صورت پودری سفید رنگ است که به راحتی می تواند رطوبت را جذب کند و در آب نیز حلالیت خوبی دارد.

برخی از مهمترین ویژگی های نیتریت سدیم عبارتند از:

• در آب خیلی سریع به یون های سدیم و نیتریت تجزیه می شود
• دمای ذوب 271 درجه سانتی گراد
• در دمای 320 درجه به نیتروژن، اکسیدهای نیتروژن و اکسید سدیم تجزیه می شود.
• دارای خاصیت بازی و PH بین 7 تا 9 دارد. این ماده این ترکیب به دلیل داشتن خاصیت اکسندگی، به عنوان نگهدارنده در صنایع غذایی به کار برده می شود.

تولید نیتریت سدیم

در صنعت به دو روش کاهش نمک های نیترات و یا اکسیداسیون اکسید نیتروژن، به تولید نیتریت سدیم می پردازند.

• در روش اول، نمک های نیترات با یکی از روش های قرار گرفتن در معرض حرارت، نور، تابش یونیزه، فلزات، هیدروژن و الکترولیت کاهش می یابد. در این روش تولیدی، سرب به عنوان عامل اکسید شونده بوده و نیترات سدیم ذوب شده، کاهش می یابد. امروزه در این روش به جای عامل سرب از ضایعات آهن استفاده می شود و این ماده اکسید شونده خواهد بود.
• در روش اکسیداسیون اکسید نیتروژن در یک محلول آبی قلیایی با اضافه کردن یک کاتالیزور و با اکسید کردن نیتروژن، نیتریت سدیم تولید می شود. با توجه به این که ماده اکسید کننده چیست و از چه مرتبه ی اکسید شدگی استفاده می شود، شرایط واکنش را آماده سازی می کنند.

کاربرد نیتریت سدیم

کاربرد نیتریت سدیم در صنایع غذایی

کاربرد این نمک در صنایع غذایی بیشتر برای حفاظت محصولات گوشتی مثل سوسیس و کالباس است. نیتریت سدیم به این محصولات رنگ و طعم خوبی می دهد و از آن ها در برابر باکتری ها محافظت می کند. نقش اصلی نیتریت سدیم به عنوان یک ترکیب یونی در فراورده های گوشتی، پیشگیری از رشد میکروارگانیسم ها به ویژه کلستریدیوم بوتولینوم است.

کاربرد نیتریت سدیم در سایر صنایع

در صنعت برای تولید ترکیبات آلی نیتروژن دار از نیتریت سدیم استفاده می شود. در تولید ترکیبات دی آزو که در ساخت رنگ کاربرد دارد، از این ماده به عنوان یک واکنش دهنده استفاده می کنند. کاربردهای دیگر این ماده در ساخت حشره کش ها، علف کش ها، مهارکننده ی خوردگی، به عنوان سفید کننده در صنعت نساجی، به عنوان مهارکننده ی پلیمری در لاستیک سازی، ساخت مایعات ضدانجماد، تصفیه آب، پاک کننده های صنعتی و ... است.

خطرات نیتریت سدیم

از عوارض استفاده از این ماده می تواند پایین آمدن فشار خون، سر درد، تنگی نفس، استفراغ و یا کاهش سطح هوشیاری باشد.

دی اتانول آمین

دی اتانول آمین ترکیبی شیمیایی آلی متشکل از یک آمین نوع دوم و الکل دوتایی است. نام لاتین آن Di-ethanolamine بوده و خاصیت بازی ضعیفی دارد. بوی این ماده شبیه به آمونیاک است. از نظر حالت فیزیکی در دمای اتاق باید به شکل جامد باشد ولی چون تمایل زیادی به جذب آب و رطوبت دارد، همیشه به شکل مایعی غلیظ و چسبناک است.

از مشتقات این ماده می توان به کوکو دی اتانول آمین، کوکو آمید دی اتانول آمین (روغن نارگیل)، لورامید دی اتانول آمین و لائورل دی اتانول آمین اشاره کرد. بخارات سمی در نتیجه حرارت دادن و تجزیه این ماده شیمیایی حاصل می شود. قابلیت تبدیل این ترکیب آلی به نیتروز آمین به عنوان یک ماده سرطان زا وجود دارد.

حلالیت دی اتانول آمین در آب زیاد بوده و با حل شدن در آب، محلولی تولید می کند که دارای خاصیت بازی به نسبت قوی است. دی اتانول آمین در واکنش با اکسید کننده های قوی و همچنین اسیدهای قوی شرکت می کند. خوردگی فلزاتی نظیر مس، روی، آلومینیوم و همچنین آلیاژهای آن ها در نتیجه واکنش یا این ماده، زیاد می شود. پس نباید برای نگهداری دی اتانول آمین از فلزاتی که سبب خوردگی آن ها می شوند، استفاده کرد.

کاربرد دی اتانول آمین

مواد آرایشی و بهداشتی

اتانول آمین ها موجب خنثی شدن اسیدهای چرب می شوند به طوری که برای ساخت امولسیون های روغنی از تری اتانول آمین استفاده می شود. شکل کرمی لوازم آرایشی و شامپوها و همچنین علت کف کردن این ترکیبات، وجود دی اتانول آمین در ساختار ترکیبی آن هاست. در ترکیب شوینده ها یکی از مشتقات دی اتانول آمین ها، یعنی کوکو دی اتانول آمین استفاده می شود.

سموم کشاورزی

دی اتانول آمین در برخی از روش های ساخت سموم کشاورزی، به عنوان یک ماده خنثی ساز شیمیایی به کار برده می شود.

صنعت نساجی

از این ترکیب به عنوان نرم کننده استفاده می شود. وجود دی اتانول آمین ها در ساختار پشم ها و نایلون ها، مقاومت آن ها را در برابر پارگی بیشتر می کند. در پاک کردن ابریشم و پشم از صابون های آمین دار استفاده می شود. چون این صابون ها مقدار کمی آلکالین دارند. همچنین درست کردن رنگ مصنوعی ابریشمی با به کار بردن دی اتانول آمین و تری اتانول آمین انجام می شود.

تولید سیالات صنعتی

از این ماده به عنوان خنک کننده استفاده می شود چون خورنده نبوده و عمر طولانی دارد. برای این که از خوردگی این مواد پیشگیری شود، آن را با اسیدهایی چون اسید اولئیک و اسید کربوکسیلیک ترکیب می کنند. چون دی اتانول آمین خاصیت بازی دارد با ترکیب با اسیدها، تولید نمک می کند.

خطرات استفاده از دی اتانول آمین و نکات ایمنی

• اتانول آمین محرک پوست است.
• تبدیل شدن دی اتانول آمین به نیتروزآمین، خطرناک است چون این ماده سمی است.
• اگر این ماده با چشم تماس پیدا کرد باید با آب فراوان شسته شود، چون موجب قرمزی و درد چشم می شود.
• محل نگهداری این ماده باید در جای خشک و خنک و مجهز به سیستم تهویه باشد. بعد از هر بار استفاده باید درب آن را محکم بست چون می تواند با هوا واکنش دهد.
• امکان آتش گرفتن این ماده وجود دارد که در صورت اتفاق افتادن، باید دهان و بینی خود را از استشمامات این آتش پوشاند. همچنین برای خاموش کردن آتش نیز از فوم های الکل، کپسول های دی اکسید کربن، اسپری های آب و ... باید استفاده کرد.