آیا گیاهان هم سرطان می‌گیرند؟

سرطان، مجموعه بیماری‌هایی است که در اثر رشد کنترل‌نشده‌ی سلولی غیرطبیعی در بخشی از بدن آغاز می‌شود. این سلول‌های غیرطبیعی مهاجمین خارجی نیستند. آن‌ها سلول‌های خود ما هستند که در اثر تجمع خطا در کد ژنتیکی، علیه ما به پا خاسته‌اند. همان‌طور که سن افزایش پیدا می‌کند، سلول‌ها خطاهای بیشتر و بیشتری را در نسخه‌های DNA خود انباشته می‌کنند. گاهی این خطاها ناشی از اشتباهاتی هستند که طی فرایند نسخه‌برداری از DNA هنگام تقسیم سلولی رخ می‌دهد. گاهی نیز ناشی از علل خارجی مانند رادیکال‌های آزاد و اشعه‌ی فرابنفش هستند که روی DNA ما اثر می‌گذارند.

در بیشتر موارد، هنگامی که سلولی خطاهای بسیار زیادی دارد که دیگر نمی‌تواند عملکرد طبیعی داشته باشد، طی فرایندی که «مرگ برنامه‌ریزی‌شده‌ی سلول» خوانده می‌شود، می‌میرد. گاهی نیز این خطاهای تجمع‌یافته موجب می‌شوند که فرایند رشد سلول در حالت روشن قرار گیرد و سلول رشد و تقسیم را آغاز کند. در چنین وضعیتی، سلول مانند رباتی است که دچار مشکل می‌شود، اما همچنان در تلاش است که دستورالعمل‌های برنامه‌ریزی‌شده‌ی خود را دنبال کند، هرچند دیگر آن کارها مفهومی ندارد. سلول‌های سرطانی در تلاش هستند که دستورالعمل‌های جهش‌یافته و پر از خطای خود را دنبال کنند و درنهایت وارد مراحل رشد و تقسیم می‌شوند؛ حتی اگر این فرایند برای میزبان نامطلوب و کشنده باشد.

رشد ناخواسته‌ی سلول‌ها تومور نامیده می‌شود. برخی از سلول‌ها رشد بسیار آهسته‌ای دارند و فراتر از موقعیت اولیه‌ی خود پراکنده نمی‌شوند؛ به این رشدها، تورمورهای خوش‌خیم گفته می‌شود. اما تومورهای دیگر که با عنوان تومورهای بدخیم شناخته می‌شوند، حاوی سلول‌هایی هستند که از رشد سریعی برخوردار هستند. این سلول‌ها ممکن است از تومور جدا شده و وارد جریان خون شده و به‌جای دیگری از بدن بچسبند و در آنجا رشد تومور جدیدی را آغاز کنند. این فرایند که در آن سلول‌ها و تومورهای سرطانی در سرتاسر بدن پراکنده می‌شوند، متاستاز نامیده می‌شود.

گیاهان چگونه از خود دفاع می‌کنند

اگر انسان به مدت طولانی زنده بماند، ابتلا به سرطان در او اجتناب‌ناپذیر است. انسان‌ها سرطان می‌گیرند. حیوانات نیز دچار سرطان می‌شوند، ما آن را در حیوانات خانگی خود نیز می‌بینیم. اگر به اندازه‌ی کافی عمر کنیم، می‌بینیم که سرطان بخش جدایی‌ناپذیری از زندگی تمامی ما است ولی ظاهرا گیاهان این چنین نیستند. چگونه یک گیاه می‌تواند صدها سال و حتی هزاران سال زندگی کند بدون درگیری با همان بیماری که انسان‌ طی یک قرن دچار آن می‌شود. آیا گیاهان سرطان نمی‌گیرند؟

در گیاهان نیز ممکن است حین تکثیر سلول‌ها خطاهایی رخ دهد که موجب تشکیل توده‌های سلولی یا تومورها می‌شود که می‌تواند به‌عنوان سرطان درنظر گرفته شود. اگرچه اختلاف‌هایی با سرطان معمولی که ما آن را می‌شناسیم و در حیوانات دیده می‌شود، وجود دارد. تفاوت اصلی چیزی است که موجب آن می‌شود. سرطان گیاهی می‌تواند علل زیادی داشته باشد اما به‌طور کلی علت اصلی آن عفونت‌هایی ناشی از ارگانیسم‌های مختلف مانند ویروس‌ها، باکتری‌ها، قارچ‌ها یا حشرات است. درخت بلوط اغلب دچار تومورهایی می‌شود که به خانه‌هایی برای لارو حشرات مبدل می‌شود.

یکی از رایج‌ترین علل ایجاد تومور در گیاهان، باکتری آگروباکتریوم تومه‌فاسیانس (Agrobacterium tumefaciens) است. این باکتری پلاسمیدی را وارد سلول عفونی می‌کند. پلاسمید واردشده حاوی اطلاعات ژنتیکی تنظیم‌کننده‌ی چرخه‌ی سلولی است. بنابراین پلاسمید فرایند تقسیم سلول را به دست می‌گیرد و آن را به سطوح کنترل‌نشده‌ای پیش می‌برد. این افزایش در تقسیم سلولی پایه‌ای برای تشکیل توده‌ی سلولی است که تومور را تشکیل می‌دهد. گاهی نیز می‌بینیم تاول‌هایی روی برگ گیاهان ایجاد می‌شود که علت آن تخم حشرات مختلف است. این تورم را نیز می‌توان سرطان درنظر گرفت.

تفاوت مهم دیگر با سرطان جانوری این واقعیت است که گیاه دچار متاستاز در بافت سرطانی نمی‌شود زیرا سلول‌های گیاهی مهاجرت نمی‌کنند. علاوه‌براین، گیاهان ارگان‌های جایگزین‌ناپذیری ندارند: حتی اگر تومور از عملکرد یک ارگان ممانعت کند، این موجب مرگ گیاه نخواهد شد زیرا دیگر اندام‌های مشابه می‌توانند همان عملکردها را داشته باشند.

یکی از مخرب‌ترین ویژگی‌های سرطان این است که در مرحله‌ی متاستاز جابه‌جا می‌شود. از مسیر گردش خون، یک سلول سرطانی واحد می‌تواند از انگشتان آغاز شده و درنهایت به سر یا هرجای دیگری از بدن برسد. اما در گیاهان سلول‌ها ساکن هستند. هر سلول گیاهی به‌وسیله‌ی یک دیواره‌ی سلولی محکم و تقریبا غیرقابل نفوذ احاطه شده است. دیواره‌ای که اطراف هر سلول گیاهی قرار گرفته است، موجب حفظ ساختار و استحکام گیاهان می‌شود ولی سلول‌ها را نیز در جای خود نگه می‌دارد و مانع از مهاجرت سلول‌ها درون ارگانیسم می‌شود. درواقع حتی اگر گیاهان نسبت‌به سرطان حساس باشند، دربرابر اثرات آن آسیب‌پذیری کمتری دارند. حتی زمانی‌که یک سلول گیاهی شروع به تقسیم کنترل‌نشده می‌کند، توموری که ایجاد می‌شود معمولا در یک محل چسبیده باقی می‌ماند و اثرات ناچیزی روی سلامت گیاه دارد؛ مانند یک کورک (گره چوب) در درختان سکویا.

درمورد انسان، ایجاد یک تومور مغزی بسیار بد است زیرا مغز اندامی حیاتی برای انسان به شمار می‌رود که جایگزینی ندارد اما درمورد گیاه چنین اندامی وجود ندارد و هر چیزی که تخریب شود، مجددا قابل ساختن است.

سرطان گیاه

گیاهان نیز از سیستم گردش مایعات برخوردار هستند اما این سیستم برای پمپ کردن آب در گیاه و عمدتا از ریشه‌ها به برگ‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد. این سیستم به‌طور معمول سلولی حمل نمی‌کند و در گیاه سلول‌های خون یا ایمنی که در سرتاسر بافت‌ها در حال گردش باشند، وجود ندارد.

از آن‌جایی که تومورها در گیاه نمی‌توانند در سرتاسر گیاه پراکنده شوند، آن‌ها بیش از اینکه یک بیماری کشنده باشند، تنها آزاری کوچک به‌شمار می‌روند. گیاه به‌سادگی در اطرف تومور به رشد خود ادامه می‌دهد درست مانند همان حالتی که در مسیر رشد خود در خاک به یک سنگ برمی‌خورد. تومور ممکن است سال‌ها به رشد خود ادامه دهد اما به سایر قسمت‌های گیاه پراکنده نشده و متاستازی در کار نیست.

ساختارهای درونی گیاهان بسیار ساده‌تر از ساختارهای درونی جانوران است. یک گیاه حاوی اندام‌های حیاتی نیست (که حیات گیاه تنها وابسته به آن اندام باشد) و سلول‌های آن چندان اختصاصی نیستند. گیاهان می‌توانند هر ساختاری را مجددا رشد دهند، به‌همین خاطر است که باغبان‌ها برای تکثیر گیاه از قلمه استفاده می‌کنند. قلمه‌ای که هیچ‌گونه سیستم ریشه‌ای ندارد، وقتی در شرایط مناسب قرار داده شود، می‌تواند ریشه بزند.

تومور گیاه

به‌طور خلاصه می‌توان گفت گیاهان می‌توانند سرطان بگیرند اگرچه به‌علت اینکه سلول‌های آن‌ها ساکن بوده و نیز گیاه دارای اندامی حیاتی نیست، تومور سرطانی بیشتر از اینکه یک تهدید باشد، تنها مزاحمی کوچک برای گیاه به شمار می‌رود. دیواره‌های سلول‌های گیاهی سلول‌های سرطانی را محصور می‌کنند و انعطاف‌پذیری گیاه به او اجازه می‌دهد که در اطرف موانعی که به‌وسیله‌ی یک تومور در حال رشد ایجاد می‌شود، به رشد خود ادامه دهد.

تفاوت در برخورد با سرطان در گیاه و جانور این است که به‌جای درمان تومورهای گیاهی با جراحی و شیمی‌درمانی، ما آن‌ها را به میزهای چوبی زیبا تبدیل می‌کنیم.