کلاه فرنگی‌هایی بر سر معماری ایران!

کلاه فرنگی‌ها گونه‌ای از کوشک یا عمارت هستند که ردپایشان از ورق تاریخ و آثار معماری و تاریخی ما پاک‌نشدنی است. در این بین معماری قاجار در ایران یک ردپای بزرگ و پررنگ به جا گذاشته است و آن همان کلاه فرنگی‌ها است. ساختمان‌های تزئینی شاهانه‌ای که معمولا وسط باغ‌ها ساخته می‌شدند و معماری آن‌ها نیمی ایرانی، نیمی اروپایی بود. هرچند که این بناها محدود به دوره قاجار نبودند و سابقه تاریخی قدیمی‌تری دارند، اما بیشترین کلاه فرنگی‌های کشور یادگار قاجاری‌ها است. عمارت کلاه‌فرنگی به نوع خاصی از معماری گفته می‌شود. این عمارت ممکن است در اشکال مختلف ساخته شود. فرهنگ بزرگ سخن، عمارت کلاه‌فرنگی را چنین تعریف کرده است: ساختمان سبک و گاه تزیینی در وسط باغ، پارک، یا تفریحگاه‌ها که برای کارهای تفریحی یا سرپناه از آن استفاده می‌شود. پاویون. همچنین در لغت‌نامۀ دهخدا، در مورد کلاه‌فرنگی آمده است: عمارتی که در میان عرصه سازند. بنا در میان عرصه با گنبدی شبه مخروط. اطاقکی مسقف که در وسط کاخ‌ها و باغ‌ها برای استراحت یا در میدان‌ها برای فروش روزنامه و اغذیه سازند. کیوسک. امروز به سراغ معروف‌ترین کلاه فرنگی‌های ایران خواهیم رفت.

کلاه فرنگی وکیل اراک

قلعه کلاه فرنگی حاج وکیل، از آثار اواخر دوره قاجاریه اراک است که یک شرکت تجاری انگلیسی (سوئیسی الاصل) به نام زیگلر آن را بنا کرده بود که پس از انحلال، قسمتی از آن توسط یکی از متمولین شهر اراک به نام حاج محمد حسین میثمی وکیل خریداری شد و از آن پس به نام قلعه حاج وکیل شهرت یافت. این کلاه‌فرنگی شامل حیاط، ایوان، شبستان، قسمت همکف و بالاخانه است که در مساحتی حدود 900 متر مربع و در محوطه‌ای به مساحت 3800 متر مربع ساخته شد.

بخش‌هایی از خارج بنا و ستون‌ها با کاشی‌های لعابدار پوشیده شده اما در داخل بنا تزئینات خاصی به چشم نمی‌خورد. از زیرزمین این بنا به عنوان انبار استفاده می‌شده و در بالای طبقه هم کف کلاه فرنگی بسیار زیبایی دیده می‌شود. کلاه فرنگی اراک در سال 1375 توسط سازمان میراث فرهنگی با شماره 1771 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

کلاه فرنگی رشت

در رشت هم یک کلاه فرنگی قاجاری وجود دارد که در ضلع جنوبی باغ محتشم این شهر قرار دارد.  بنایی فاخر و 4 طبقه که از بیرون 3طبقه به نظر می‌آید. طبقات اول و دوم این بنا هر کدام دو اتاق دارند و این اتاق‌ها هر یک به وسیله پنجره‌هایی نورگیر، روشنایی و تهویه مناسب را در فصل گرم سال فراهم می‌کنند. بلندترین اتاق این عمارت هشت‌گوش و از هر سو دارای پنجره‌هایی است که رو به باغ باز می‌شود و مصالح به کار رفته در آن آجر، چوب و گچ است. دور تا دور ساختمان در طبقه اول به صورت ایوان و در طبقه دوم به صورت بالکنی چوبی است، که 68 ستون بالکن بام ساختمان را مهار کرده، دامنه ساختمان از سر شیرهایی چوبی ساخته شده که به صورت دو پوش است که برای جلوگیری از ریزش برف و باران به داخل ساختمان طول آن را بلند گرفته اند. این بنا در گذشته محل سکونت تابستانی حکام و فرمانداران شهر بود که با توجه به تغییر شرایط اجتماعی جامعه مورد بهره‌برداری‌های گوناگون از جمله خانه شطرنج شهر- رستوران پارک و غیره گردیده. این عمارت بعدها توسط میراث فرهنگی گیلان تبدیل به مرکز آموزش هنرهای سنتی در سطوح استان شد. عمارت کلاه فرنگی در سال 1375 توسط سازمان میراث فرهنگی و گردشگری  با شماره 1764 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

کلاه فرنگی وکیل شیراز

عمارت کلاه فرنگی وکیل شیراز در باغ زیبایی به نام باغ نظر این شهر قرار دارد. باغ نظر، باغ موزه پارس، باغ شاهزاده، عمارت کلاه ‌فرنگی، آرامگاه وکیل، عمارت چهارفصل یا باغ حکومتی نام‌های دیگر این ابنیه تاریخی دوره زندیه شهر شیراز است. در زمان حکومت زندیه، این عمارت باشکوه محل پذیرایی میهمانان و سفیران خارجی و مراسم رسمی و اعیاد مختلف بوده است. این عمارت که از آثار دوره کریم‌خان زند است، به صورت هشت ضلعی ساخته شده و در آن کاشی کاری با نقوش اسلیمی، گل و مرغ، مناظر شکارگاه و صحنه‌های الهام گرفته از قصه‌ها و داستان‌های قدیمی به چشم می‌خورد. همچنین در داخل عمارت حوضی از مرمر و چهار شاه‌نشین و اتاق‌هایی در چهارگوشه ساخته شده است. در بالای عمارت اسپرها و لچکی‌های کاشیکاری شده بنا را مزین کرده‌اند، این نگاره‌‌ها به قرنیه در چهار ضلع منظره شکارگاه و روایت بر تخت نشستن حضرت سلیمان را نشان می‌دهد. چهار آب‌نما در چهار سوی ساختمان وجود داشته که آب نمای شمالی آن در مسیر خیابان زند قرار گرفته و تخریب شده است. داخل بنا شامل یک تالار، مرکزی گنبددار و چهار شاه نشین جانبی است که حد فاصل آنها یک اتاق قرار دارد. در وسط تالار حوض مرمرینی وجود دارد که نقطه مرکزی آن است . سطوح داخلی عمارت شامل طاق‌ها، میان طاق‌ها، مقرنس‌کاری‌ها و طاقچه‌ها است که تمامی نقوش داخل عمارت مشتمل بر طرح‌های اسلیمی و گل و مرغ می‌باشد و در میان تالار یک حوض یکپارچه از سنگ مرمر قرار دارد.

بنا به وصیت کریم خان زند (وکیل الرعایا)، جسد وی را در شاه نشین شرقی عمارت دفن کردند و آن را آرامگاه وکیل نیز نامیدند. پس از مرگ کریمخان وی را در اینجا به خاک سپردند و آقا محمد خان قاجار در سال ۱۲۰۶ شمسی به دلیل کینه توزی دستور نبش قبر وی را داد و استخوان‌های او را به کاخ گلستان منتقل کردند و مجدداً در زمان پهلوی اول استخوان‌ها نبش قبر گردید و به این مکان عودت داده شد. ظاهراً مقبرۀ کریم‌خان زند که به دستور آقا محمدخان قاجار نبش قبر شد، در شاه‌نشین شرقی قرار داشته است. عمارت کلاه فرنگی وکیل از سال 1315 شمسی به موزه تبدیل و عنوان موزه پارس بر آن نهاده شد. آثار و اشیا موجود در آن، شامل اشیاء ماقبل تاریخ و دوران اسلامی است که از جمله این آثار؛ ظروف سفالی، مفرغی، کتب خطی، تابلوهای نقاشی و آثار لاکی مربوط به ادوار مختلف می‌باشد.

کلاه‌فرنگی شاه طهماسب قزوین

کلاه فرنگی قزوین یکی از معروف ترین کلاه فرنگی های ایران است. این بنا از آثار مهم دوره صفوی است و در وسط باغ بزرگی قرار دارد و تنها کوشک باقی مانده از مجموعه کاخ‌های سلطنتی روزگار شاه طهماسب به حساب می‌آید.

از جاذبه‌های موزه چهلستون قزوین، می‌توان به نقاشی‌های دوران صفوی اشاره کرد. موزه چهلستون قزوین در دور صفویه (زمانی که قزوین پایتخت بود) به کلاه فرنگی معروف بود. این مکان، کاخ شاهی بوده که شاه طهماسب صفوی بنای آن را از روی نقشه یک معمار ترک با شیوه شطرنجی خیلی کوچک ساخته و دارای پنجره‌های چوبی بسیار ظریف و زیبا است. این بنا ساختمانی 8 گوش به مساحت تقریبی 500 متر مربع است که بر اساس نقشه معماری ترک در 2 طبق ساخته شده و دارای تالارها و اتاق های کوچکی در هر طبقه است. نقاشی‌های دیواری طبقه اول نمونه‌ای از هنر نگارگری مکتب قزوین و دارای شهرت فراوان است. از این مکان هم اکنون به عنوان گنجینه (موزه) قزوین استفاده می شود. عمارت کلاه‌فرنگی یا کاخ موزه چهلستون قزوین در سال 1337 توسط وزارت فرهنگ و هنر با شماره 389 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

کلاه فرنگی رفسنجان

مجموعه کلاه فرنگی رفسنجان مربوط به دوره قاجار است و در روستای سعادت آباد این شهر قرار دارد. این بنا معروف به چهل دری در روستای سعادت آباد رفسنجان قرار دارد. این ساختمان در قدیم بخشی از مجموعه‌ای بوده که محل زندگی حکام و حاکم نشین بوده است. در مجموعه کلاه فرنگی رفسنجان آب انبار، حمام، بازار و کاروانسرا وجود داشته ولی امروزه تنها قسمتی از عمارت چهل دری و بازار باقی مانده و بخش‌های دیگر این مجوعه نابود شده‌اند. به نظر می‌رسد این بنا در دوره زندیه ساخته شده و بعدها در دوران قاجار تکمیل شده است.

کلاه فرنگی بیرجند

کلاه‌فرنگی بیرجند یا ارگ حسام ‌الدوله، منسوب به امیر حسن خان شیبانى، در مرکز شهر بیرجند در استان خراسان جنوبی قرار دارد. این بنا که امروزه با نام ارگ کلاه فرنگی شناخته می‌شود به نام‌های دیگری هم مشهور بوده است از جمله ارگ حسام الدوله، قصر بی‌بی عروس و ارگ سرکار.

شکل اولیه کلاه فرنگی بیرجند شامل دو بادگیر در دوسو بوده است که در بازسازی‌های بعدی حذف شده است.

این ارگ متعلق به امیر علم خزیمه بوده که ایشان آن را به فرماندارى بیرجند اهدا نمود و سازمان میراث فرهنگى این بنا را به عنوان یک ساختمان قدیمى و ارزشمند به ثبت رسانده است. این ارگ به شکل شش ضلعى و در رأس به شکل مخروط و به رنگ سفید مى‌باشد. این اثر تاریخی که زمانی مقر حکومتی بود از یادگارهای اواخر دوره زندیه و اوایل دوره قاجار است. عمارت ارگ صرف نظر از فرم ویژه زیگوارتی و شش اشکوبه از چند بخش مهم تشکیل شده است. بخش همکف بنا با داشتن کاملترین نقشه و فضاسازی، جایگاه ویژه‌ای در این بنا دارد. فضای ورودی ارگ جلوتر از طبقه هم کف ساخته شده و با چند قوس زیبا و چشمگیر طاقهایی را در آن بوجود آورده است. مجموع فضاهای بوجود آمده در طبقه هم کف، علاوه بر دارا بودن تزیینات و فنون تزیینی گوناگون به گونه‌ای طراحی شده که فضاهای مختلف مانند هشتی، گنبدی‌ها و اتاق‌ها به وسیله دالان‌های ارتباطی با هم مرتبط می‌باشند. حوضخانه بنا نیز مرکزیتی را در طبقه هم‌کف بوجود آورده بطوریکه ورودی‌های مختلفی از فضای پیرامون حوضخانه به این محل گشوده می‌شوند.

محوطه حوضخانه یک متر از کف اصلی بنا پایین تر است و به صورت هشت ضلعی طراحی و ساخته شده است.

فضای پیرامون این مکان دارای طاق نماهای تزیینی با مقرنس‌های زیبا می‌باشد به تعداد طاق نماها، سکوهای کوتاهی در بخش تحتانی آن تعبیه شده است. روشنایی فضای حوضخانه از طریق گنبدی گلاه فرنگی و توسط پنجره‌های نورگیر تامین می‌شود. آب نمای زیبایی نیز با فرم مخصوص علاوه بر تهویه حوضخانه، هوای مطبوعی را در این مکان به وجود می‌آورد. از جمله تزیینات به کار رفته در فضای حوضخانه ، مقرنس ، رسمی‌بندی، کاربندیهای لانه زنبوری و تزیینات گلدانی است. طبقه اول بنا که به صورت هشت ضلعی بر روی طبقه هم کف ساخته شده، دارای فضای کمتری است و چند اطاقک در آن ساخته شده است. همچنین سه طبقه دیگر بنا به صورت نمادی ساخته شده و صرفا به دلیل فرم پذیری بنا می‌باشد.

معماری قاجار در ایران یک ردپای بزرگ و پررنگ به جا گذاشته است و آن همان کلاه فرنگی‌ها است. هرچند که این بناها محدود به دوره قاجار نبودند و سابقه تاریخی قدیمی‌تری دارند، اما بیشترین کلاه فرنگی‌های کشور یادگار قاجاری‌ها است

کلاه فرنگی شوشتر

برج کلاه‌فرنگی شوشتر با قدمت دوره قاجاریه در مرکز شهر شوشتر در استان خوزستان قرار دارد. این بنای برج مانند در کنار رود کارون و نزدیک به بند میزان در شهرستان شوشتر قرار دارد و مشهور به کلاه فرنگی است.

این برج هشت ضلع دارد و زیرسازی آن که برج روی آن قرار گرفته است، نسبت به سطح زمین، چهار متر ارتفاع دارد و ارتفاع خود برج نیز حدود هفت متر است.  مردم شهر شوشتر این برج را کلاه‌فرنگی می‌نامند و می‌گویند برج جایگاه دیده‌بانی قیصر روم یا شاپور ساسانی جهت نظارت بر کار کارگران مشغول در بندمیزان بوده است.

نمای بیرونی این برج از سنگ‌های تراش خورده ساخته شده است. که این سنگ‌ها نیز به مرور زمان افتاده‌اند و اکنون فقط سه متر از این سنگ‌های تراش خورده بر بدنه برج باقی مانده است. بندمیزان با دو ضلع مورب خود، تقریبا در روبرو و چشم‌انداز این برج قرار دارد. برج کلاه‌فرنگی شوشتر در سال 1378 توسط سازمان میراث فرهنگی با شماره 2611 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

کلاه‌ فرنگی بندرعباس

عمارت کلاه‌فرنگی بندرعباس در بخش مرکزی این شهرستان قرار دارد و یکی از نقاط دیدنی استان هرمزگان به شمار می‌آید. این بنا گمرک قدیمی و تاریخی شهر بندرعباس و محل تجارتخانه داخلی و خارجی بوده و مربوط به دوره صفویه است که در مجاورت اسکله قدیمی بندرعباس در بلوار طالقانی قرار دارد. از آنجا که این عمارت از معماری اروپایی آن دوره تأثیر گرفته، مثل تعداد زیادی از عمارات دوره قاجاریه به‌عمارت کلاه‌فرنگی معروف شده است.

کلاه فرنگی سورمق

کلاه فرنگی سورمق با قدمت دوره قاجاریه در شهر سورمق از توابع شهرستان آباده در استان فارس قرار دارد. این عمارت در 24 کیلومتری جنوب شهر آباده قرار دارد. بنایی بسیار زیبا از آثار دوره قاجاریه دراغچه‌ای در نزدیکی یکی از میادین مرکزی شهر سورمق. کلاه فرنگی سورمق، عمارتی است با نقشه دایره‌ای شکل و وسعتی درحدود 20 متـر مربع دارای چهار در ورودی و پنجره‌های بلند. در محوطه پیرامون عمارت کلاه فرنگی، آلاچیق‌هایی قرار داده شده است، جهت چایخانه، و محلی است برای پذیرائی و تفریح شهروندان و مسافران. این عمارت یک طبقه بوده و روی سکویی به ارتفاع 80 سانتی متر قرار دارد. کلاه فرنگی سورمق در سال 1382 توسط سازمان میراث فرهنگی با شماره 9810 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

 فرهنگ بزرگ سخن، عمارت کلاه‌فرنگی را چنین تعریف کرده است: ساختمان سبک و گاه تزیینی در وسط باغ، پارک، یا تفریحگاه‌ها که برای کارهای تفریحی یا سرپناه از آن استفاده می‌شود