ماجرای کاخ پرماجرا در قلب پایتخت

در تقویم جهانی 27 سپتامبر مصادف با 5 مهرماه به‌عنوان روز جهانی جهانگردی نام‌گذاری شده و طبق اعلام وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی، این مناسبت به‌ مدت یک هفته و با برگزاری 500 رویداد، گرامی‌ داشته می‌شود.

بنابراین اگر هنوز در این هفته مکانی را برای گردشگری انتخاب نکرده‌اید ما به شما کاخ گلستان را پیشنهاد می‌کنیم، بنایی تاریخی در جوار بازار بزرگ تهران که شاید بارها از کنار آن گذر کرده‌اید اما هنوز پا به دنیای جذاب و زیبای درون آن نگذاشته‌اید.

مینا مرادی، راهنمای گردشگری پایتخت در گفت‌وگو با خبرنگار فارس درباره این کاخ قدیمی و پر ماجرا می‌گوید: «هرچند که تاریخچه کاخ گلستان به زمان شاه عباس صفوی باز می‌گردد و بخشی از سفرنامه «پیترو دلاواله» که به توصیف شهر تهران با چنارستانی که قصر سلطنتی را احاطه کرده بوده می پردازد، بر این نکته تأکید دارد اما می‌توان شروع محوطه‌ای که در حال حاضر به نام کاخ گلستان می‌شناسیم را در عهد کریمخان زند و ما بین سال‌های 1173 تا 1180 ه.ق و با ساخت دیوانخانه‌ای در آن جستجو کرد.

اهمیت واقعی ارگ در دوران آقا محمدخان قاجار جدی تر شد، او در اواخر دوران زندیه و پس از مرگ کریمخان از بحران داخلی ایران استفاده کرد، ایلات قاجار را از دشت گرگان که مرکز سکونت آن‌ها بود به دامنه های جنوبی البرز یعنی ولایات تهران و دامغان سوق داد و سعی کرد که به تدریج راه خود را به طرف فارس یعنی مرکز حکومت و قدرت زندیه باز کند.

این حرکت آقا محمدخان به اهمیت ارگ سلطنتی بیش از پیش اضافه کرد و در عهد فتحعلی شاه قاجار، هم به خاطر تاجگذاری وی در این شهر و هم به واسطه خیالات شکوهمند این پادشاه، کاخ گلستان توسعه بیشتر و آراستگی بهتری را تجربه کرد.

ارگ سلطنتی در سال‌های بعد از انقراض سلسله قاجار و به روی کار آمدن سلسله پهلوی شاهد تاجگذاری پهلوی اول، پهلوی دوم و همچنین بعضی از تغییرات و تصرفات در بافت خود بوده که ما آنها را ناروا و نابجا می‌دانیم.

با این اوصاف، کاخ گلستان با قدمتی که از لحاظ حافظه تاریخی به 440 سال می‌رسد یکی از منحصر به فردترین مجمو عه های تاریخی ایران است، این مجموعه با این قدمت نه تنها بیانگر بخش مهمی از تاریخ هنر این مرز وبوم است بلکه به دلیل رخدادهای فوق العاده موثر اتفاق افتاده در آن یا به نوعی مرتبط با آن، به مجموعه‌ای بی بدیل و سندی زنده از مهمترین بخش تاریخ ایران تبدیل شده است.»

ایوان تخت مرمر

این راهنمای گردشگری در ادامه به معرفی بخش‌های مختلف این کاخ قدیمی اشاره می‌کند و می‌گوید: «ایوان تخت مرمر قدیمی‌ترین بنای موجود در کاخ گلستان است که ساخت آن به دوران کریم خان زند ( تابستان 1138 ه.ش) باز می‌گردد.

ایوان تخت مرمر جایگاهی است که پادشاهان قاجار در آن به مراسم سلام می نشستند، این عمارت در دوره قاجاریه دستخوش تغییرات زیادی شد، هنگامی که آقا محمد خان در سال 1170 هجری شمسی شیراز را تصرف کرد، دستور داد تا قصر وکیل را ویران و آثار آن به ایوان دیوان خانه در تهران منتقل شوند. در سال 1185 هم فتحعلی شاه قاجار به حجاران و سنگ تراشان معروف اصفهانی استاد محمد ابراهیم، استاد محمد حسین، استاد محمد باقر، استاد مرتضی و استاد غلامعلی امر کرد که از سنگ مرمر زرد یزد تختی بسازند تا همیشه در وسط ایوان باقی بماند.

خلوت کریمخانی

در شمال غربی باغ گلستان حدفاصل ایوان تخت مرمر و تالار سلام، ایوان سرپوشیده ای به نام جلوخان یا خلوت کریمخانی وجود دارد. این بخش از کاخ گلستان از دو منظر دارای اهمیت است.

یکی به سبب اساس بنای آن که در زمان کریمخان نهاده شده و دیگری به موجب رفتار ناجوانمردانه آقا محمد خان و دفن استخوان‌های کریمخان زند در پای پلکان آن، پیش تر خلوت کریمخانی محل عبور از اندرون و باغ گلستان به دیوان خانه و تخت مرمر بوده اما در زمان ناصرالدین شاه آن معبر مسدود شد.

تزئینات به کار رفته در بنا نیز عمدتاً شامل کاشی کاری است، علاوه بر تزئینات بنا باید از دو عنصر موجود در این بخش نام برد،یکی سنگ مزار ناصرالدین شاه که تا زمان انقلاب اسلامی در مجاورت حرم عبدالعظیم واقع شده بود و دیگری تختی از مرمر ( عهد فتحعلی شاه ) که گفته می شود تخت تابستانی بوده و احتمالا در گذشته از آن برای استراحت در باغ گلستان استفاده می شده است.

نگارخانه

مکان فعلی پرده‌های نقاشی های ایرانی در ضلع شمال غربی باغ گلستان که امروزه به عنوان نگارخانه شناخته می‌شود در حقیقت بخشی از حوضخانه تالار سلام ( اتاق موزه ) است که بعد از سفر اول فرنگستان ناصرالدین شاه قاجار (1252 ه.ش ) و به وسیله حاجی ابوالحسن معمار نوائی ملقب به معمار باشی و مباشرت بنائی میرزا یحیی خان معتمد الملک در سال 1255 ه.ش به پایان می رسد.

در سال 1346 به دلیل برگزاری مراسم تاجگذاری پهلوی دوم سقف نگارخانه تعمیر و استحکام بخشی شد و پس از آن نیز در سال 1374 بعد از انجام مرمت و بازسازی های لازم با عنوان « نگارخانه» برای بازدید عموم گشایش یافت.

موزه مخصوص

موزه مخصوص در شمال کاخ گلستان و در طبقه زیرین تالار سلام قرار گرفته، در زمان شاهان قاجار این مکان انبار چینی آلات و نقره هائی بود که کشورهای اروپائی به شاهان قاجار هدیده داده بودند، در زمان پهلوی دوم ودر سال 1344 طی تعمیراتی که جهت آماده سازی کاخ گلستان برای مراسم تاج گذاری انجام شد به موزه مخصوص تغییر نام یافت و هدایای خصوصی و شاخص پادشاهان اروپائی و همچنین اشیای خاص داخلی به این مکان انتقال داده شد که می توان به تاج آغا محمد خان و عصاها و ادوات رزم و ... اشاره کرد.

تالار سلام

تالار سلام یا تالار تاجگذاری در ضلع شمال غربی باغ گلستان قرار دارد، این تالار پس از اولین سفر ناصرالدین شاه به اروپا و بازدید وی از موزه ها و گالری های کشورهای غربی احداث شد.

در سال 1346 به دلیل آماده سازی تالار برای مراسم تاج گذاری پهلوی دوم، در بنا و چیدمان و تزیینات داخلی آن تغییرات مفصلی داده شد و به شکل امروزین در آمد.

تالار آینه

تالار آینه واقع در شرق تالار سلام و چسبیده به آن و در بالای سردر و ایوان سنگی جلو سرسرا، یکی از مشهورترین تالارهای کاخ گلستان است.

تالار آینه همزمان با تالار سلام ساخته شده است و جزو بنای موزه جدید محسوب می شود، شهرت عمده تالار آینه بیشتر به دلیل تابلو رنگ و روغن معروفی است که مرحوم میرزا محمد غفاری کاشانی ( کمال الملک ) در سال 1313 هجری قمری از آن تهیه کرده که اینک در تالار سلام کاخ گلستان نگهداری می شود.

تالار عاج

بعد از تالار آینه و در سمت غرب تالار برلیان، تالار عاج قرار دارد. تاریخ احداث این تالار و حوضخانه آن قبل از تالار سلام و تالار آینه و احتمالا به سال 1242 در عهد ناصری بر می‌گردد.

در عهد ناصری این تالار به هدایای پادشاهان کشورهای خارجی اختصاص یافته و در زمان پهلوی محل پذیرائی و برپائی مهمانی‌های رسمی دربار بود.

تالار ظروف

بنای تالار ظروف در شمال باغ گلستان واقع شده، این تالار از سمت شرق به عمارت خوابگاه، از جنوب به تالار برلیان و از غرب به سرسرای اصلی کاخ گلستان منتهی می شود.

این بنا جهت به نمایش گذاشتن ظروفی که پادشاهان کشورهای مختلف به شاهان قاجار اهداء کرده بودند آماده و به نمایش این آثار اختصاص یافت.

ظروف چینی اهدائی ناپلئون بناپارت به دربار فتحعلی شاه قاجار، ظروف اهدائی نیکلای اول امپراطور روسیه، آثار و قطعات ساخته شده از سنگ مالاشیت اهدائی الکساندر سوم امپراطور روسیه، ظروف مرصع و ساعت های اهدائی ملکه ویکتوریا و تابلوهای میکروموزائیک اثر گالانت از شاخص‌ترین آثار به نمایش درآمده در این تالار است.

حوضخانه

حوضخانه تالار عاج در دوره ناصری بنا شد و پس از بازگشت ناصرالدین شاه از سفر اول فرنگستان تغییراتی عمده در این عمارت داده شده است، این تغییرات بیشتر در جهت هماهنگ کردن نمای بیرونی تالار عاج با بناهای جدید الاحداث سلام و آینه انجام گرفت.

این مکان در زمان پهلوی دوم جهت برگزاری اعیاد و مراسم مذهبی مورد استفاده قرار می گرفته است و از سال 1376 به محل نمایش مجموعه تابلوها و برخی هدایای پادشاهان اروپائی تبدیل شد.

تالار برلیان

تالار برلیان در ضلع شمال باغ گلستان قرار دارد، این عمارت از غرب به تالار عاج، از شمال به تالار ظروف و از شرق نیز به عمارت خوابگاه منتهی می‌شود.

سطح کف این تالار از سایر تالارهای کاخ گلستان پائین تر است، علت این امر احداث تالار برلیان بر روی پایه های تالار بلور است که در زمان ناصرالدین شاه تخریب شد، ابوالحسن ثالث غفاری در تابلوی رنگ و روغن خود که هم اینک در تالار سلام قرار دارد وضع تالار برلیان را پیش از انجام تعمیرات عهد مظفری به خوبی به تصویر کشیده است.

شمس العماره

شمس العماره یا عمارت خورشید شاخص‌ترین و یکی از زیباترین بناهای کاخ گلستان است که در پنج طبقه به دستور ناصرالدین شاه و با سرمایه معیر الممالک و معماری علی محمد کاشی ساخته شد.

گویا ناصرالدین شاه بر اثر دیدن تصاویر بناها و آسمان خراش های کشورهای غربی تمایل پیدا می‌کند بنای مرتفعی نظیر بناهای فرنگستان در پایتخت خود ایجاد کند تا از بالای آن بتواند منظره شهر را تماشا کند، البته در این میان احداث این بنا را به عنوان یک شاخص مهم شهری هم زمان با احداث خیابان ناصریه ( ناصرخسرو ) را نیز نمی توان نادیده گرفت.

ساختمان دو برج هم شکل دارد که آینه کاری‌ها و نقاشی‌ها و گچ بری های دیوارها و سقف های آن از حیث نمایش شیوه های متنوع تزئینات داخلی بناها در ایران بی نظیر است.

عمارت بادگیر

این عمارت یکی از قدیمی ترین بناهای کاخ گلستان است، این بنا در ضلع جنوبی مجموعه قرار داشته و وجه تسمیه بنا به نام عمارت بادگیر به علت وجود برج‌های بادگیر آن است.

عمارت بادگیر از یک تالار شاه نشین، دو گوشواره، دوهشتی و یک حوضخانه که در حال حاضر به موزه عکسخانه مبدل گشته و نیز چهار بادگیر تشکیل شده است.

عکسخانه

این بنا که در حقیقت حوضخانه عمارت بادگیر است هم زمان با بنای فوقانی آن و احتمالا در زمان فتحعلی شاه قاجار ساخته شده است.

بنای حوض خانه در سال 50-1349 مرمت و نمای داخلی آن توسط استاد شعرباف آجر چینی شد و پس از آن در سال 1376 به نمایشگاه دائمی عکس های تاریخی و لوازم عکاسی دوره قاجار اختصاص یافت.

تالار الماس

در سمت جنوبی محوطه باغ گلستان بعد از عمارت بادگیر عمارت الماس قرار دارد. بنای این تالار در زمان فتحعلی شاه آغاز شد اما در زمان ناصرالدین شاه تغییراتی در ظاهر و تزئینات آن داده شد.

این بنا به مناسبت آینه کاری های داخلی اش به نام الماس خوانده شده و شامل یک تالاربزرگ، اتاق های گوشواره، دهلیزها، بالا خانه ها و پستو های متعددی است، در سه طرف تالار به سبک بناهای عهد فتحعلی شاه سه ایوانچه آینه کاری مقرنس و طاق‌نما های باریک و کشیده ساخته شده و سمت شمالی تالار با ارسی های بزرگ که دارای شیشه های رنگین زیبائی است پوشیده شده است.

اغلب طاقهای این تالار مانند بسیاری از طاقهای دیگر کاخ گلستان در عهد ناصرالدین شاه به طاقهای قوسی یا رومی تبدیل و دیوارهای تالار با انواع کاغذ دیواری اروپائی پوشانیده شد.

کاخ ابیض ( موزه مردم شناسی )

در اواخر سلطنت ناصرالدین شاه تقریبا همه کاخ ها و تالارهای سلطنتی مملو از تابلوها و اثاثیه بود، از این رو ناصرالدین شاه تصمیم گرفت که در گوشه جنوب غربی محوطه کاخ گلستان که سابقا محل کلاه فرنگی یا برج آقا محمد خانی بود کاخ جدیدی بنا کند و هدایای سلاطین را در آن جای دهد.

این بنا به علت سفیدی رنگ نمای ساختمان که به شیوه ی اروپائی گچبری و نماسازی شده کاخ ابیض نامیده شد.»

برای بازدید از این مجموعه بی نظیر می‌توانید همه روزه از ساعت8:30 تا 16:30 از طریق مترو پانزده خرداد به کاخ گلستان مراجعه کنید.

پایانه‌های اتوبوسرانی میدان امام خمینی و قورخانه نیز برای این منظور در دسترس امسا اما باید بدانید که تردد وسایل نقلیه در خیابان ها و محدوده منتهی به کاخ گلستان ( باب همایون - صور اسرافیل- داور - سبزه میدان ) ممنوع است.

عکسبرداری در موزه‌ها بدون استفاده از فلاش و سه پایه مجاز است، ورود کالسکه نوزادان و ویلچر برای افراد ناتوان جسمی به دلیل وجود پلکان در ورودی ها و طبقات داخلی سالن های نمایش آثار فرهنگی تاریخی ممنوع بوده و فقط در محوطه باز حیاط قابل استفاده است.

مبلغ ورودی کاخ گلستان به ازای هر بازدید کننده 2500 تومان و قیمت بلیت بازدید از هر موزه وعمارت های مجموعه 2 هزار تومان است اما بازدید از خلوت کریم خانی، تالار ظروف و تالار برلیان رایگان است.