نوروز و آیین‌های نوروزی در تاجیکستان

علی اصغر شعردوست

سفیر اسبق ایران در تاجیکستان

 

مراسم و آیین‌های نوروزی در نزد فارسی‌زبانان سه کشور ایران، تاجیکستان و افغانستان جشنی بزرگ و فرخنده محسوب می‌گردد و با آداب، سنن و آیین خاص گرامی داشته می‌شود.

اما جشن نوروز برای مردم تاجیکستان جشن ملی نیاکان است و از آن به عنوان رمز دوستی و زنده شدن همه موجودات یاد می‌کنند.

این جشن در تاجیکستان و برخی دیگر از نقاط آسیای مرکزی «عید سر سال» یا «عید سال نو»، «خیدر یا خیدیر ایام» نیز نامیده می شود.

در حدود سال ۱۹۲۷ میلادی و سلطه شوروی بر این کشور، جشن نوروز در شهر خجند از لحاظ اولویت به عنوان نخستین عید اعلام شد.

اما این مساله با انتقاد برخی از رهبران کمونیست این ناحیه مواجه گردید و به همین دلیل تا سال‌های دهه ۷۰ مردم تنها به طور خصوصی و شخصی در خانه‌ها و روستاهای خود نوروز را جشن می‌گرفتند.

تاجیکان، به مانند مردم ایران زمین و دیگر فارسی زبانان، به هنگام جشن نوروز از مراسم و آداب خاص و آیین ویژه برخوردار می باشند. روز نوروز در تاجیکستان طبق سال‌شمار دهقانی (کشاورزی) تاجیکی، از اول ماه حمل و به حساب میلادی ۲۱ یا ۲۲ مارس شروع می‌شود.

مراسم نوروز در نواحی مختلف تاجیکستان همراه با سنت‌های کهن تاجیکی عجین گردیده است. تاجیکان در ایام عید نوروز، خانه را پاک کرده و به اصطلاح خانه تکانی می‌کنند، همچنین ظروف خانه را شسته و تمیز می‌کنند تا گردی از سال کهنه باقی نماند و برابر رسم دیرینه نوروز پیش از شروع عید نوروز، بانوی خانه به هنگام طلوع خورشید، دو جاروی سرخ رنگ که در فصل پاییز از کوه جمع آوری کرده‌ و تا جشن نوروز نگاه داشته‌اند را در جلوی خانه به حالت ایستاده قرار می‌دهند. زیرا رنگ سرخ در نظر آنان رمز نیکی و پیروزی و برکت است.

پس از طلوع کامل خورشید، هر خانواده‌ می‌کوشد تا هر چه زودتر وسایل خانه را به بیرون آورده و پارچه‌ای سرخ رنگ به نشانه و رمز نیکی و خوشی ایام سال، بر سردر ورودی خانه بیاویزد سپس وسایل را در داخل خانه مرتب چیده و با بازکردن در و پنجره هوای نوروزی و بهاری را که معتقدند حامل برکت و شادیست وارد خانه می‌کنند.

در این سرزمین، پختن شیرینی‌های سنتی و خاص همچنین طبخ غذاهای متنوع، جزء آداب و رسوم این ایام است.

برگزاری مسابقه‌هایی مانند طناب کشی، مسابقه پرندگانی چون کبک و خروس جنگی، بُزکِشی و ورزش‌هایی نظیر کشتی محلی نیز در این ایام به شادی حاصل از بهار و جشن طبیعت می‌افزاید.

دیگر آیین ها و سنت‌های نوروزی رایج در کشور تاجیکستان عبارتند از:

 مراسم حوت

مردم تاجیک بویژه کشاورزان، پیش از نوروز به برگزاری مراسم متعدد می‌پرداختند یکی از این مراسم، حوت نام دارد.

حوت آخرین ماه سال بوده و از نظر کشاورزان زمانی مناسب برای کشت و کار بهار بشمار می‌آید، تاجیکان از گذشته تا کنون در این ماه برای کشت و کار بهاری آماده شده و به یمن فرا رسیدن زمان کشت و کار و حیات زمین، در سه روز اول ماه حوت پس از افروختن آتش به شادی و سرور در گرد آن پرداخته و موسیقی، سرودخوانی، اجرای نمایش‌های ملی و مردمی، نقل و روایت اشعار و ضرب المثل‌های گوناگون را چاشنی این دور هم‌نشینی و شادی می‌ساختند.

مردم تاجیک حوت را به جهت برخورداری از آب و هوای ناپایدار، به سه دوره تقسیم می‌کردند که از آن ۱۷ شبانه روز حوت، هفت شبانه روز عجوز، و سه شبانه روز عکس و نحس نامیده می‌شد.

بعد از سه روز نحس، سال پایان یافته و سال نو یا نوروز از راه می‌رسید. از اعتقادات مخصوص به روزهای عجوز و عکس و نحس، حذر کردن از رفتن به سفر، برگزاری جشن‌های شادی بویژه مراسم عروسی، کوتاه کردن و چیدن ناخن و شست و شوی سر می‌باشد.

 

 مراسم جفت‌بِراران

یکی دیگر از مراسمی که در گذشته پیش از کشت و کار دهقانان و چند روز قبل از نوروز همراه با آرزوی پر برکت شدن محصولات برگزار می‌گردید، مراسم «جفت براران» است و به همین دلیل از نوروز به عنوان عید بهار و آغاز کشت و کار برای کشاورزان نیز نام برده می‌شود.

جفت براران در اکثر مناطق در اواخر ماه حوت (اسفند) برگزار می‌شد. وقت کاشت و کار را دهقانان کهنسال و با تجربه معین می‌کردند. این اشخاص را در وادی خنگاب «شوگونی» می‌نامیدند و هر دهقان هنگام دشواری و گرفتاری از «شگونی» مدد و مشورت می‌گرفت. مردم روستاهای وادی‌های حصار، کولاب و غرم مراسم جفت براران را تقریبا به یک شکل انجام می‌داده‌اند.

در این مراسم که با حضور تمامی اعضای خانواده همراه بوده است، دهقانان پس از طبخ پلو، نان فطیر و یا غذای مربوط به این مراسم، ۱۵ تا ۲۰ نفر از کهنسالان را به واسطه برکت وجودشان دعوت می‌کرده و پس از پذیرایی و تناول از خوراک‌های پخته شده، از دعای بزگان مجلس با این مضمون برخوردار می‌شدند: «مزید نعمت، زیاده دولت (سعادت، سربلندی و برکت فراوان)، برار کار (به نتیجه رسیدن و سرانجام نیک یافتن کار)، صحت و سلامتی خُرد و کلان (کوچک و بزرگ)، رسد به بابای دهقان، خوش آمدید میهمانان»

 

مراسم گل‌گردانی همراه با نوای بلبل‌خوانی

یکی دیگر از مراسم مهم وابسته به نوروز و کارهای کشاورزی «گل گردانی» نام دارد. مراسم گل گردانی را بایچیچک یا بایچیچک گویی نیز می‌نامند.

مردم تاجیک از زمان‌های قدیم به مناسبت بیداری طبیعت و آغاز شکوفه‌ دهی گل‌ها و درختان به گل گردانی می‌پرداختند. در گذشته وظیفه گل گردانی بر عهده بزرگسالان بود. اما این مراسم اکنون در اکثر محل‌ها توسط بچه‌ها و جوانان انجام می‌شود. این مراسم به این صورت اجرا می‌شود که پیش از فرا رسیدن نوروز گل گردان ها و کودکان به دره و کوه و دشت و تپه رفته و از آنجا گل زردک یا سیاهگوش (بایچیچک) می‌چینند. سپس با دسته‌های گل، روستا به روستا می‌گردند و به ساکنان آنها، مژده رسیدن بهار و پایان یافتن زمستان و آغاز کشت و کار بهاری را با اشعاری از جمله اشعار زیر، نوید می‌دهند:

بهار آمد ، بهار آمد

به دهقان وقت کار آمد

به دوستان گل قطار آمد

بهار نو مبارک باد

سنگ آمد سنگ آمد

پیش بز لنگ آمد

میربچه به جنگ آمد

بهار نو مبارک باد

بهار آمد به صد الوان               

نیمش برف و نیمش باران

که طوطی در قفس نالان           

بهار نو مبارک باد

بهار آمد به نیک روزی             

به بارانِ شبان روزی

بچین گل های نوروزی            

بهار نو مبارک باد

و یا

گل آوردیم از آن پایان

خبرت می‌کنیم دهقان

بده غله به گل گردان

بهار نو مبارک باد

و یا

ای چیچک بای چیچک

گل گل‌ها بای چیچک

بوی بهار بای چیچک

بای چیچک آمد لوچک

تماشا کن کیلین چک

ای خاله‌ خاندار

هرچه می‌خواهی برار

در «خجند» نیز از ویژگی‌های مراسم بای چیچک این است که کودکان با توجه به افراد خانواده، مضمون ترانه را انتخاب می‌کنند و می‌خوانند.

مثلا چنانچه زن و شوهر در انتظار فرزند پسر باشند، این بخش از ترانه را بسیار می‌خوانند: 

بای چیچک بای چیچک

تخته چه و تخته چه

خدا دهد پسرچه

و اگر زن و شوهر در انتظار فرزند دختر باشند کودکان با صدای بلند این بخش از ترانه بای چیچک را می‌سرایند:

بای چیچک، بای چیچک

ریکه چه ریکه چه

خدا دهد دخترچه

اما برای خانواده‌ای که هنوز فرزندی به دنیا نیاورده‌اند با ذکر نام عروس، ترانه ویژه مراسم بای چیچک را قرائت می‌کنند:

بای چیچک، بای چیچک

حبیبه خان کیلین چک

سال دیگر این روزا

می‌جنبانند بیلن چک

مراسم بای چیچک نزد هر خانه با توجه به استقبال صاحب‌خانه از کودکان به پایان می‌رسد، یعنی چنانچه صاحبخانه از کودکان پذیرایی مقبول انجام دهد، این بیت را به عنوان قدردانی از لطف صاحبخانه به تکرار می‌سرایند:

احمد احمد

دادَگی به رحمت

(به دهنده تشکر)

ولی اگر صاحبخانه با هر دلیلی در را باز نکند یا از کودکان پذیرایی نکند آنان با صدای آرام می‌خوانند:

اخنه اخنه

ندادگی زخنه

(ندهنده خسیسه)

البته باید گفت جشن بای‌‌چیچک یا گل بهمن روز و یا گل گردانی تاریخ بخصوصی ندارد و وابسته به میل طبیعت است و هرگاه نخستین گل‌های بهمن جوانه بزنند و کودکان این گل‌ها را پیدا کنند، مژده رسیدن بهار در کوی و برزن طنین می‌اندازد.

ناگفته نماند که این مراسم در مکان‌های مختلف با نام‌های خاص نامیده می‌شود بطور مثال مردم دره «حصار» و تاجیکان استان «سرخان دریا» ازبکستان این مراسم را با نام «گل‌گردک» برگزار می‌کنند.

تاجیکان دره «قشق دریا»، «سمرقند»، دره «زرافشان»، «فرغانه» و غیره هنگام گل‌گردانی (در گویش محلی به «گل بهمن» می‌گویند) گل‌ها را در دست گرفته و این مراسم را تحت عنوان « بای چیچک»یا «بای چیچک گویی» دایر می‌کنند و ساکنان برخی از روستا‌های بالادست دره زرافشان این مراسم را «بای کندک» و «کندکی» نیز می‌گویند. و در برخی محل‌ها نام بهار نو مبارک باد و گل نوروزی هم معمول است.

 

مراسم سُمَنَک یا سمنوپزان

(سُمَنَک یا سمنو) از بهترین غذاهای نوروزی است که از جوانه گندم - که نماد سبز بودن و رویش است - و آرد تهیه می‌شود و یکی از اجزای اصلی سفره‌ هفت‌سین یا خوان نوروزی به‌شمار می‌آید.

البته مراسم سمنوپزان در کشورهای افغانستان، ایران، تاجیکستان و ازبکستان مهم‌ترین رسم نوروزی است. با وجود این، این خوراکی در این کشورها به ‌ندرت در طول سال خورده می‌شود و تنها در نوروز زینت بخش سفره‌های نوروزی است.

این غذا در کشورهای دیگر به‌نام‌های سمنی٬ سوملک٬ سومنک و سومولوک هم شناخته می‌شود.

اما در تاجیکستان مهمترین خوراکی تاجیکان برای نوروز که در تمام مناطق تاجیکستان عمومیت دارد، سمنو (سمنک یا سملک) است که هنگام پختن آن آوازی هم زمزمه می‌کنند، نواهایی نظیر:

بوی بهار است سُمَنک، 

آش نَهار است سمنک، 

از گل گندم سمنک، 

خوردن مردم سمنک 

از دیرباز نوروز را مقدس می‌دانند و با دعا و نیایش‌های ویژه که در رسوم گل گردانی، سمنو پزی ، کلوچه پزی دارند به استقبال نوروز می‌روند و رسیدن بهار را با گل گردانی گل‌های نرگس ، سیاه گوش و گل‌های بهمن خبر می‌دهند.

نان تاجیکی اگرچه همواره خوشمزه و پرطرفدار است اما در ایام نوروز با پیوستن انواع شیرینی‌های محلی از طعم و جاذبه بیشتری برخوردار می‌شود. آیین تهیه و پخت «سمنک» یا «سمنو» در همه مناطق این کشور هنوز هم باقی است و پس از اعلام استقلال به جدول جشن‌های رسمی عید نوروز وارد و دوباره احیا شده است.

 

آیین پخت سمنک نوروزی که تا به حال بیشتر خاص مردم روستاهای تاجیکستان بود، هم اکنون در میان ساکنان شهرها نیز اجرا می شود. سمنک را در تاجیکستان عمدتا زنان می‌پزند و برای این کار از قبل در ظروف روباز گندم را به خیس می‌گذارند و تا زمان سبز شدن دانه‌های گندم انتظار می‌کشند. در روزهای آمادگی برای برپایی جشن نوروز شیره این گندم را با آرد مخلوط کرده به دیگ می‌ریزند و روی آتش برای پخت می‌گذارند. پخت سمنک از صبح زود دو روز قبل از عید آغاز می‌شود و برای این که سمنک خیلی دیر می‌پزد، زنان طباخ گرد دیگ جمع شده و تا پخت آن با زدن دف در وصف نوروز ترانه می خوانند.

به عقیده تاجیک‌ها، در زمان پخت سمنو حاجتمندان می‌توانند حاجت بگیرند و بیماران نیز شفا یابند و به این خاطر سمنو به معنی استقبال از بهار و در بین تاجیک‌ها شفابخش است. 

در مراحل آخر پخت این خوراکی عیدانه زنان با آرزوی نیک به داخل دیگ سمنک هفت دانه سنگ خرد و چهارمغز (گردو) می‌اندازند. گفته می‌شود هنگام توزیع سمنو این سنگ‌ها و گردوها به کاسه هر کسی افتاد، وی به آرزویش خواهد رسید.

 

 آتش پَرَک (نظیر مراسم چهارشنبه سوری)

 

«آتش پَرَک» یکی از آیین‌های نوروزی است که به هنگام فرا رسیدن نخستین روز ماه فروردین یا سال نو صورت می‌گیرد.

سه گلخن (مشعل) از چوب درخت سرو روشن کرده می‌شود و مردم، بخصوص جوانان از بالای شعله آتش پریده و عبارت «سرخی تو از من و زردی من از تو!» زمزمه می‌کنند می‌گویند این گونه کینه و کدورت و غم و درد را از وجود خود بیرون می‌کنند.

 

پختن باج

در نوروزگاه‌های تاجیکستان تشکیل مردم برای برگزاری نوروز جمع و همگان را میهمان غذاهای سنتی خود را می‌کنند. یکی از غذاهای معروف این روزها «باج» نام دارد در این غذا کله و پاچه گوسفند را با گندم پخته و به عنوان خوراکی لذیذ از آن استفاده می‌کنند.

 

پختن چَلبَک

 

در تاجیکستان، آیین نوروز با نام زن در هم آمیخته است. مراسم «چلپک پزی» مربوط به دوره کشاورزی باستانی این سرزمین است. زنان چلبک دسته جمعی می‌پزند و آنرا با دیگران تقسیم می‌کنند، سپس مقداری روغن چلبک را به شاخ گاو می‌مالند و معتقد هستند این کار به گاو نیرو می‌دهد.

این رسم حکایت از آن دارد که سرکرده اولینِ فرهنگ کشاورزی، زنان، بشمار آمده و در نوروز به عنوان دورکننده بدی‌ها و زشتی‌ها مورد تکریم قرار می گرفتند. بیشتر غذاهای نوروزی در کشور تاجیکستان به دست زنان پخته می‌شود؛ پختن نان شیرمال، نان راچله، کمانچه و...

هنگام روشن کردن آتش دیگ، زنی که در تاجیکی "بی آنون" نامیده می‌شود، آیاتی از قرآن را می‌خواند. دختران دم بخت در این روزها به خانه نوعروسان می‌روند و عروسان به دختران دم بخت، دستمال دست دوز خود را هدیه می‌دهند.

 

 آراستن سفره هفت شین و هفت سین

 

مردم تاجیک در برخی از مناطق به هنگام نوروز به نشانه روشنی و پاکی بر روی یکدیگر آب پاشیده و در خانه‌ها، دسترخان‌ها (به معنی سفره در گویش تاجیکی) هفت شین و هفت سین می‌گستراندد، تاجیکان بر سر سفره هفت شین، «شمع» را به نشانه روشنی و رمز پیروزی نیکی و روشنی بر بدی و تاریکی، «شیر» را به نشانه سفیدی، پاکی و سفید بختی در تمام سال، «شیرینی» را به نشانه شیرین کامی و عزیز بودن، «شکر» را به نشانه شیرینی عمر و زندگی، «شانه» را به نشانه زیبایی و رمز عمر بابرکت، «سنجد» را به نشانه عمر طولانی، «سبزه» را به عنوان رمز سلامتی، «سیر» را به عنوان رمز صداقت، «سمبوسه» به نشان مهمان نوازی و رمز نگهداری حرمت نان و نمک، «سمنو» را به عنوان رمزی از نعمت سیری و سرسبزی و برکت، «اسپند» را به نشانه بهبودی و درمان درد و رمز تندرستی و «سیب» را به عنوان رمزی از فراوانی روزی بر آن قرار می‌دهند و به انتظار فرا رسیدن نوروز در لحظه موعود می‌نشینند.

 

 گلگشت نوروزی در تاجیکستان

 

اما باید گفت که تاجیکان جشن نوروز را بر خلاف ایرانی‌ها به خیابان‌ها می‌کشانده و همه در آن شرکت می‌کنند.

امروزه نیز هزاران تن از ساکنان شهر دوشنبه و حومه آن برای تفریح و تفرج و برخورداری از نسیم فرح بخش نوروزی از خانه‌ها بیرون آمده و در نخستین روز از نوروز به سیر وگشت و گذار عیدانه در فضاهای سبز شهر و گلگشت‌ها (باغ و بوستان، تفرجگاه) شهر می‌پردازند و از آن به گلگشت نوروزی یاد می کنند. جشن نوروز در تاجیکستان طی ٣ الی ۴ روز به این منوال ادامه می یابد.