هر آن چیزی که لازم است درباره موزه هنرهای معاصر بدانید + تصاویر

سرویس فرهنگی مستقل‌آنلاین: موزه‌‌ هنرهای معاصر تهران یکی از مهم‌ترین و غنی‌ترین موزه‌های هنر و فرهنگ مدرن ایران است. موزه هنرهای معاصر تهران اخیرا پس از بازسازی ۳۰ ماهه، با افتتاح نمایشگاه‌های «ارمغان» و «عکاسی مفهومی» گشایش یافت و بازدید عمومی این دو نمایشگاه نیز از روز ۱۴ بهمن ماه برای عموم با وقت قبلی و تهیه بلیت میسر خواهد بود.

در نمایشگاه «ارمغان» ۱۳۵ اثر از ۴۲ هنرمند از آثار اهدایی مجموعه منیژه میرعمادی به موزه هنرهای معاصر تهران و ۲۶ اثر از ۱۵ هنرمند از آثار گنجینه موزه نیز که متناسب با نمایشگاه آثار اهدایی مجموعه میرعمادی است، به نمایش گذاشته می‌شود. 

به مناسبت این بازگشایی نگاهی داریم به تاریخچه و معرفی این موزه مهم هنر معاصر ایران.

معماری موزه هنرهای معاصر تهران

ایده بنای موزه‌ای در ایران که در آن آثار هنر معاصر ایرانی و خارجی به نمایش دربیاید برای اولین بار توسط کامران دیبا، معمار و نقاش ایرانی مطرح شد. کامران دیبا مأمور پیگیری این ایده شد و با کمک همکارانش آغاز به طراحی معماری موزه بر اساس اصول معماری مدرن و با نگاه به فرهنگ و معماری ایرانی کرد. بنای موزه در سبک معماری مدرن اما با الهام از بادگیرهای کویری ایران طراحی شد و در ضلع غربی پارک لاله کنونی در خیابان امیرآباد تهران بنا شد. هزینه‌ای که برای ساخت موزه صرف شد بیش از ۷/۲ میلیون دلار تنها برای ساختمان آن تخمین زده می‌شود. بالاخره در ۱۳۵۶ کار بنای ساختمان موزه به اتمام رسید و موزه با مساحت زیربنای ۵٫۰۰۰ مترمربع (بدون احتساب باغ تندیس‌ها) و در مجموع ۸٫۵۰۰ مترمربع (با احتساب باغ‌ها) به بهره‌برداری رسید.

افتتاح موزه هنرهای معاصر

در ۲۲ مهر موزه با حضور مهمانان ویژه‌ای چون نلسون آلدریچ راکفلر، معاون رئیس‌جمهور ایالات‌متحده آمریکا، تامس مسر رئیس موزه‌‌ گوگنهایم و دو ویلد، رئیس موزه اشتدلیک آمستردام افتتاح شد. راکفلر در مراسم افتتاح موزه در سخنانی آن را «یکی از زیباترین موزه‌های جهان» خواند و ادامه و کامل‌کننده موزه‌‌ گوگنهایم نامید. برای مراسم افتتاح، مجموعه‌ای سفارشی از کارهای دنیس اوپنهایم در فضای بیرونی به نمایش درآمد و برنامه‌های موسیقی سنتی ایرانی و موسیقی کلاسیک همراه رقص‌های محلی ایران و رقص‌های مدرن غربی درون و در محوطه‌‌ بیرونی موزه اجرا می‌شد.

ایده‌‌ اصلی تأسیس موزه این بود که بازدیدکنندگان برای دیدن کارهای هنری مدرن متعلق به قرن معاصر تنها به یک موزه واحد مراجعه کنند.

بر اساس نظر کامران دیبا، موقع افتتاح این موزه، هنر معاصر و مدرن کمتر در ایران شناخته شده بود. به‌جز اندکی از هنرمندان که با سفر به و آمریکا اروپا در جریان هنر معاصر قرار گرفته بودند کمتر کسی از کارهای هنری در حال انجام در نیویورک، برلین، پاریس و آمستردام آگاه بود.

مشخصات بنای موزه 

پارک لاله در ضلع جنوبی و بازار هنر در ضلع شرقی واقع شده‌اند. بنای موزه دو در ورودی دارد. ورودی اصلی آن در قسمت غربی و سمت خیابان کارگر واقع شده است و در ورودی دیگر متعلق به کارکنان و در سمت پارک لاله قرار دارد. ساختمان موزه در جنوب زمین و باغ مجسمه واقع شده است. بنای موزه به‌صورت مجموعه‌ای از حجم‌های متنوع طراحی شده که نسبت به خیابان اصلی زاویه‌ای 45 درجه دارند. در بالای این احجام چرخیده، نورگیرهایی هم‌شکل اما با اندازه‌های مختلف تعبیه شده که به‌‌جز چهار نورگیرِ بالای در ورودی موزه مابقی همگی برای جلوگیری از تابش مستقیم نور آفتاب، رو به سمت شمال‌شرق واقع شده‌اند.

فضاهای داخلی موزه شامل این بخش‌هاست: راهروی مرکزی، بخش نمایشگاهی، سینماتک (سالن اجتماعات)، کتابخانه، فروشگاه کتاب، کافه، بخش اداری، ثبت و نگهداری و نگهبانی از آثار، فضاهای خدماتی و پشتیبانی موزه.

ساختمان موزه از دو بخش کلی به‌صورت مجموعه‌ای از فضاهای بسته و حیاط میانی تشکیل شده است. فضای بسته‌ی موزه به‌صورت حلقوی است و این حلقه شامل هفت حجم اصلی است.

حلقه‌ی نخست، سرسرای اصلی ساختمان را تشکیل می‌دهد که “گالری شماره‌ی یک” نامیده می‌شود. حرکت بازدیدکننده از این راهرو-گالری در تراز ورودی آغاز می‌شود، با طی مسیر در گالری‌های بعدی، فرد به‌تدریج به عمق زمین فرو می‌رود و در نهایت به سطح زیرین گالری شماره‌ی یک برمی‌گردد. طراحی گالری‌ها تقریبا یکسان است. در این میان، طراحی گالری‌های یک تا پنج (گالری آخر) که محور اصلی ساختمان موزه را تشکیل داده است با گالری‌های دیگر متفاوت است. راهروها به‌صورت شیب‌دار طراحی شده‌اند و حرکت را در فضای داخلی موزه ایجاد می‌کنند.

این راهروها کاملا با گالری‌ها در هماهنگی هستند. در سازماندهی فضاهای بسته‌ی موزه، راهروی اصلی (همان گالری شماره یک) نقطه‌ی شروع و همچنین نقطه پایانی حرکت بازدیدکننده است. راهروی اصلی، قاعده‌ای به شکل یک هشت‌ضلعی نیمه منظم و سقفی بلند دارد؛ نورگیر سقفی بزرگ آن در بالای حفره و شیب‌راهه‌ی میانی نشانه‌ی اهمیتی است که طراح برای فضای میانی و به‌تبع آن برای کل راهرو قائل بوده است. از طرفی، راهرو نقطه ارتباطی مهمی نیز به مار می‌آید، چرا که علاوه بر پیوند با ورودی و زنجیره‌ی گالری‌های دیگر، ارتباط با طبقه‌ی پایین و ارتباط با کتاب‌‌‌فروشی و دسترسی به کافه نیز از همین مکان امکان‌پذیر می‌شود. ارتباط راهروی اصلی با طبقه‌ی پایینی آن نیز دارای نکته‌ی قابل توجهی است. این ارتباط قوی توسط فضای تهیِ میانی و یک راه شیب‌دار مهم صورت پذیرفته است. در مرکز موزه و در پایین‌ترین نقطه که شیب‌‌‌راهه به آن منتهی می‌شود، فضایی به شکل هشتی‌های معماری ایرانی طراحی شده که در وسط آن حوضی شبیه به حوض‌‌‌خانه‌های ایرانی قرار دارد. این حوض توسط هنرمند ژاپنی، نیوریوکی هاراگوچی (Noriyuki Haraguchi) در ایران ساخته شده است.

حیاط میانی موزه، شکلی نامنظم دارد. کشیدگی آن در امتداد شمال-جنوب، یعنی عمود بر محور ورودی موزه است. شکل حیاط حاصلِ پس و پیش‌‌‌نشستگی‌های حجم گالری‌هاست. این حیاط از طریق دو در شیشه‌ای با گالری‌های شماره‌ی یک و پنج ارتباط می‌یابد. حیاط، هماهنگ با فضاهای تدریجاً پایین‌‌‌نشسته‌ی گالری‌ها، واجد سطوحی در ترازهای مختلف است و به این ترتیب دارای سکوهای مختلف و پله‌هایی است که این سکوها را به هم پیوند می‌دهد. حوض چهارگوشی نیز در وسط آن و در میان پله‌ها قرار گرفته که بر محور اصلی حیاط قرار دارد. دیواره‌های ساختمان موزه، بسته و کم‌روزنه هستند و به این سبب احجامی توپر، سنگین و قلعه‌مانند را می‌سازند که نفوذ‌ناپذیر، محکم، رمزآلود و درون‌گرا جلوه می‌کنند.

ساختمان با ترکیب نورگیرها و همین‌طور حجم‌های متنوع و گوناگونش مخاطب را متوجه و مجذوب سیمای خود می‌سازد. شکل نورگیرها یادآور بادگیرها در شهرهای کویری است. فرورفتن تدریجی ساختمان در دل زمین (چیزی که در شهرهای گرم و خشک کویری اتفاق می‌افتد) و به‌تبع آن، بالا و پایین رفتن احجام بیرونی و نورگیرهای متعدد، سیمای بیرونی ساختمان را به مجموعه‌ای از بناها در شهرهای سنتی، یا به عبارتی، به یک بافت سنتی شبیه می‌سازد؛ بافتی که البته از نظم و انضباط برخوردار است. مصالح نمای ساختمان و نحوه‌ی ترکیب‌بندی آن‌ها نیز در ایجاد این نوستالژی قوی بی‌تأثیر نیست. مصالح دیوارهای ساختمان در منظر بیرونی را سنگ‌های بادبر نارنجی تشکیل می‌دهد. اختتام پایه‌ی بنا با بتن نمایان کرم‌‌‌رنگی است که در داخل و خارج، بر بدنه‌ی نورگیرها هم ادامه می‌یابد. بخش مدور نورگیرها با ورق مسی پوشیده شده و رنگ تیره برای شیشه‌های آن انتخاب شده است. انتخاب سنگ بادبر برای نما، بنا را سنگین و سنتی نشان می‌دهد و صبغه‌ای تاریخی به ساختمان می‌بخشد. قاب‌بندی دیوارهای سنگی با بتن، این مصالح را لطیف‌تر از حالت معمول نشان می‌دهد. از طرفی انتخاب رنگ متمایل به کرم برای بتن و ترکیب آن با سنگ‌های لاشه‌ باعث شده که ساختمان رنگ و بوی معماری کاه‌گلی کویری ایران را به ذهن متبادر سازد. دیبا در این طرح از عوامل و تفکر کلی پارک شفق بهره برده است: سنگ‌های خشن، استفاده از رمپ، فرم‌های دایره‌ای در نما و غیره. ناگفته نماند که این طرح اشاره‌ای است به آثار پدران معماری مدرن، از جمله لو کربوزیه، فرانک لوید رایت، میس وان در روهه، لویی کان و خوزه لویی سرت. کامران دیبا کوشیده با اشاره و یادآوری نسل اول و دوم معماران قرن بیستم، ساختمانی کویری و سنت‌گرا، اما مدرن خلق کند.

گنجینه موزه هنرهای معاصر

آثار ایرانی و خارجی موزه توسط کارشناسان هنری چون دانا استاین و دیوید گالووی آمریکایی، کامران دیبا و کریم‌پاشا بهادری خریداری شد. پول خرید این آثار از طریق شرکت ملی نفت ایران و سازمان برنامه و بودجه تأمین می‌شد. استاین از جمله کارشناسان هنری ورزیده‌ای بود که چندین کار از پابلو پیکاسو، ژرژ براک، پل گوگن و جکسون پولاک برای موزه خریداری کرد. او همچنین خریدار اصلی مجسمه‌های ارزشمند موزه، از جمله کارهای ماکس ارنست، آلبرتو جاکومتی، هنری مور و مارینو مارینی بود که تا به امروز نیز بعضی از آن‌ها از این‌ها در باغ تندیس‌های موزه قابل بازدید توسط علاقه‌مندان است. طبق اظهارات کامران دیبا، در حین مدیریت او بر مجموعه موزه هنرهای معاصر در سال‌های ۱۳۵۵ تا ۱۳۵۷، مبلغ ۳٬۶۰۰٬۰۰۰ دلار برای خرید آثار هنری غربی و ۹۶٬۰۰۰ دلار برای آثار هنرمندان معاصر ایرانی صرف شد. دانا استاین، مشاور هنری موزه که مسئول خرید بخش اصلی آثار موجود برای موزه‌‌ هنرهای معاصر بود، کل هزینه انجام شده برای خرید گنجینه‌‌ ارزشمند موزه را، مبلغی در حدود ۴۰ میلیون دلار تخمین‌زده‌است.

گنجینه موزه‌‌ هنرهای معاصر تهران شامل جامع‌ترین و مهم‌ترین گنجینه‌های هنر مدرن در خارج از اروپا و آمریکا و یکی از ۵ تا ۱۰ کلکسیون مهم هنر نوگرا در دنیا به شمار می‌آید. این موزه دارای آثار مطرحی از جنبش‌های هیجان‌نمایی انتزاعی، پاپ آرت، مینی‌مالیسم، مفهومی و فوتورئالیسم است. در گنجینه‌‌ دائمی موزه بیش از ۳۰۰۰ اثر باارزش از بزرگان هنرهای تجسمی دنیا نگهداری می‌شود که نزدیک به ۴۰۰ عدد از آن‌ها، دارای اهمیتی استثنایی و غیرقابل ارزش‌گذاری هستند. از جمله این آثار، می‌توان به کارهای شاخصی از گوگَن، رُنوار، پیکاسو، ماگریت، ارنست، پولاک، وارهول، لُویت و جاکومتی اشاره کرد. موزه‌‌ هنرهای معاصر تهران همچنین شامل مجموعه بسیار مهم و کاملی از هنر مدرن معاصر ایران است.

این گنجینه از اموال عمومی ایران به‌حساب می‌آید. میانگین قیمت آثار این گنجینه حدود ۵ میلیارد دلار قیمت‌گذاری شده؛ اما برخی کارسناسان آن را تا ۱۰ میلیارد دلار هم تخمین زده‌اند.

ترکیت هیئت مدیره اولیه موزه فاطمه فرمانفرماییان، علی لاجوردی، کریم امامی تاریخ‌دان، شهردار وقت تهران، مهدی کوثر رئیس دانشکده‌‌ معماری دانشگاه تهران و داریوش مهرجویی کارگردان تشکیل می‌دادند.

آدرس موزه هنرهای معاصر

• تلفن: 02189519658
• آدرس: خیابان کارگر شمالی، جنب پارک لاله، موزه هنرهای معاصر تهران