معرفی موزه ایران باستان اولین و قدیمی‌ترین موزه ایران + تصاویر

سرویس فرهنگی مستقل‌آنلاین: مجموعه موزه ملی ایران، به‌عنوان مهم‌ترین و قدیمی‌ترین موزه کشور، دارای بیشترین یافته‌های باستان‌شناسی حاصل از کاوش‌های علمی از دوران پارینه‌سنگی تا اسلامی است که شامل دو موزه «ایران باستان» و «دوران اسلامی» است. موزه ملی ایران در سال 1316 خورشیدی در اولین بنای موزه‌ای کشورگشایش یافت. این بنا را آندره گدار، معمار فرانسوی، با الهام از طاق کسرا طراحی کرد و دو معمار ایرانی، عباسعلی معمار و استاد مراد تبریزی اجرای آن را به عهده گرفتند. «موزه ایران باستان» شامل دو بخش «پیش‌ازتاریخ ایران» با آثاری از دوران پارینه‌سنگی قدیم تا اواخر هزاره چهارم پیش از میلاد (یعنی از کهن‌ترین دوران تا پیش از ابداع نگارش) و «دوران تاریخی» با آثاری از اواخر هزاره چهارم پیش از میلاد (یعنی آغاز به‌کارگیری نگارش) تا پایان دوره ساسانی است.

آثار دوران پارینه‌سنگی و فراپارینه‌سنگی در موزه ایران باستان

کهن‌ترین ساخته‌های انسان در ایران از مکان‌های باستانی کَشَ فرود در خراسان، گن جپَر و غار دربَند در گیلان، شیوه تو در مهاباد و لادیز در سیستان و بلوچستان به دست آمده و شامل ابزارهای سنگی دوره پارینه‌سنگی قدیم است که بیش از یک میلیون تا دویست هزار سال قدمت دارد. انسان‌های اولیه از این ابزارها برای شکستن استخوان، بریدن پوست و گوشت، تراش چوب و ساخت ابزارهای دیگر استفاده می‌کردند. این آثار در تالار 1 به نمایش درآمده است. دوره پارینه‌سنگی میانی پیش از دویست هزار سال قبل آغاز شد و تا حدود چهل هزار سال پیش به طول انجامید. انسان نئاندرتال و احتمالاً انسان مدرن اولیه در همین دوره در ایران می‌زیستند. آثار این دوره، شامل ابزارهای ساخته شده از سنگ چخماق و بقایای سنگواره جانوران یافت شده در غارها و پناهگاه‌هایی مانند غارهای کُنجی و قَمَری، نیاسر و قلعه بُزی در تالار 2 به نمایش درآمده است. از ابزارهای مهم این دوره انواع خراشنده و ابزار نوک‌تیز است که برای قصابی لاشه شکار، آماده‌سازی پوست و کارهایی ازاین‌دست استفاده می‌شده است.

دوره پارینه‌سنگی جدید که حدود 40 هزار سال پیش آغاز شد و حدود 20 هزار سال پیش به پایان رسید، با ورود انسان هوشمند امروزین و فرهنگ وی به ایران هم‌زمان است. در این دوره ساخت ابزارهای سنگی از تیغه و ریز تیغه رواج یافت و در کنار آن‌ها استفاده از ابزارهای استخوانی و تزئینات شخصی مانند آویز صدفی، دندان حیوانات و همچنین گِل اُخرا به‌عنوان ماده رنگی نیز متداول شد. از سکونت‌گاه‌های مهم این دوره غار یافته در لرستان و غارهای ملاورد و خر در کرمانشاه است که نمونه‌هایی از اشیاء آن در تالار 3 به نمایش درآمده است.

مشخصه‌های دوره بعد یا فراپارینه‌سنگی، ابداع ابزارهای ترکیبی، استفاده از سنگ‌ساب و ذخیره‌سازی مواد خوراکی است. این دوره از حدود 20 هزار سال پیش آغاز می‌شود و در حدود 12 هزار سال پیش با اتمام عصر یخبندان به پایان می‌رسد. نمونه‌های آثار این دوره از مکان‌هایی مانند غار علی تَپه در مازندران و پناهگاه پاسنگر در لرستان در تالار 3 به نمایش گذاشته شده است. از دیگر آثار دوران پارینه‌سنگی بقایای سنگواره حیوانات گوناگون، از مکان‌های باستانی واقع در زاگرس و البرز است. کهن‌ترین مجموعه آن‌ها شامل بخش‌هایی از سنگواره گونه منقرض‌شده‌ای از خرس موسوم به خرس غار و همچنین دندان گوزن به دست آمده از غار دربند در گیلان، با بیش از 200 هزار سال قدمت و مجموعه‌ای از بقایای سنگوارۀ کفتار، خرس و گور از غار وزمه با قدمت بین 70 تا 10 هزار سال است. یک تکه استخوان با اثر بُرش به جای مانده از ابزار سنگی و استخوان آهو و اسب سانان از دیگر نمونه‌های جالب‌توجه است که در غار قلعه بزی اصفهان کشف شده و بیش از 40 هزار سال قدمت دارد.

آثار دوران روستانشینی در موزه ایران بستان

در دوره نوسنگی جوامع انسانی به‌تدریج یکجانشین شده و نخستین روستاها را بنا نهادند. از ابتدای این دوره آثار معماری مشهودی به دست نیامده و فقط بقایای اجاق و حفره‌های کوچکی پیدا شده که احتمالاً برای ذخیره‌سازی آذوقه به کار می‌رفته؛ اما باگذشت زمان سه نوآوری در جوامع نوسنگی به وقوع پیوسته است: استقرار دائم و شکل‌گیری روستاهای اولیه، تحول در شیوه معیشت (اهلی کردن بز و گوسفند و پرورش غلات) و تولید ظروف سنگی و سفالی. باستان شناسان بر این باورند که نخستین نمونه سفال در غرب و جنوب غرب ایران تولید شده است. سفال‌های اولیه بیشتر ساده و زمخت بودند، اما با گذشت زمان بر ظرافت آن‌ها افزوده شد و سفالگران سطح آن‌ها را با نقوش هندسی، گیاهی، جانوری و انسانی تزئین کردند. از نمونه سفال‌های این دوره که در تالار 4 به نمایش درآمده، قطعات خشت، سفال و اشیاء گلی به دست آمده از تپه گن جدره، عبدالحسین، جری، موشکی و قلعه رستم است. در این دوره برای درو کردن غلات از داس‌های استخوانی با تیغه‌های سنگی استفاده می‌کردند. نوآوری دیگر در این زمان ساخت پیکرک‌های انسانی و جانوری از گل و در مواردی از سنگ است. یکی از مهم‌ترین پیکرک‌های انسانی گلی از تپه سراب کرمانشاه به دست آمده که بیش از نه هزار سال قدمت دارد و به الهه باروری مشهور است. پیکرک‌های انسانی تپه گن جدره، سنگ چخماق و تپه توله‌ای نیز در تالار 4 به نمایش درآمده است. پیکرک‌های جانوری این دوره غالباً شامل گونه‌های بز یا گوسفند، سگ‌سانان و گراز است.

آثار دوران نوسنگی در موزه ایران باستان

با پایان مرحله نخست زندگی روستانشینی (دوره نوسنگی)، مرحله دوم موسوم به دوره مس و سنگ آغاز می‌شود. از ویژگی‌های این دوره تحولات گسترده اقتصادی، اجتماعی و فناورانه مانند تولید تخصصی سفال، ساخت چرخ سفالگری و کوره‌های پیشرفته پخت سفال، استفاده از مس در ساخت ابزار، ظهور و بروز نابرابری‌های اجتماعی، شکل‌گیری و تثبیت طبقات اجتماعی، تولید کالاهای تجملی و شکل‌گیری شبکه مبادلات نسبتاً گسترده کالاهاست. از اواخر این دوره ساخت و استفاده از مُهرهای مسطح آغاز شد که نشان‌دهنده پیدایش مالکیت خصوصی و مبادلات منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای است. مُهرهای اولیه از گل پخته، سنگ‌های رسوبی و قیر طبیعی ساخته می‌شد و اغلب نقوش ساده هندسی داشت.

این مُهرها از محوطه‌های باکون، گیان، حصار و سه‌گابی به دست آمده، اما به‌تدریج مُهرهایی با نقوش گیاهی، جانوری و انسانی نیز ساخته شد. نقوش را به شیوه کنده‌کاری بر روی مهرها حکاکی می‌کردند و پس از فشردن مهر بر گل، به‌صورت برجسته بر سطح آن آشکار می‌شد. علاوه بر ساخت مُهرها، ساخت و استفاده از دیگر اشیاء گلی مانند اشیاء شمارشی یا ژتون‌ها، اشیاء ریسندگی یا سردوک‌ها و پیکرک‌ها نیز در این دوره متداول بوده است.

آثار عصر مفرغ در موزه ایران باستان

عصر مفرغ (3000 تا 1500 پیش از میلاد) دوره‌ای از تاریخ ایران است که مهم‌ترین دستاوردهای آن استفاده گسترده از آلیاژ مفرغ و هم‌زمان با آن برداشتن اولین گام‌ها برای تشکیل حکومت است.

فناوری دستیابی به آلیاژ مفرغ (آمیزه‌ای از مس و قلع) به تولید گسترده دست آفریده‌های مفرغی مانند ظرف، جنگ‌افزار، زین و یراق اسب، پیکره‌های انسانی و جانوری، آثار تزئینی و آئینی مانند سرسنجاق، بازوبند و گردنبند و سرعَلَم ها منجر شد. در لرستان مجموعه‌های متعدد مفرغی به دست آمده که از نظر هنری منحصربه‌فرد است و در آن‌ها بر نقوش جانوری، انسانی، گیاهی، اساطیری و ترکیبی تأکید بسیار شده است. از محوطه‌های مهم این دوره می‌توان به گودین، گیان، شوش، شهر سوخته، شهداد، یحیی، یانیق و ... اشاره کرد.

آثار مربوط به دوره عیلام در موزه ایران باستان

تمدن عیلام نخستین و شناخته‌شده‌ترین تمدن در ایران است. عیلامی‌ها نخستین شهرها را در جنوب غرب ایران (خوزستان و فارس) بنا کردند. تاریخ تمدن عیلام به چهار دوره آغاز عیلامی (حدود 3300 تا 2700 پیش از میلاد) عیلام قدیم (2700 تا 1500 پیش از میلاد)، عیلام میانه (1500 تا 1100 پیش از میلاد) و عیلام نو (1000 تا 539 پیش از میلاد) تقسیم می‌شود. از هر چهار دوره در تاریخ عیلام آثار فراوانی برجای‌مانده، اما دوره عیلام میانه اوج شکوه این تمدن به‌حساب می‌آید.

زیگورات چغازنبیل و مجموعه بناهای اطراف آن از مهم‌ترین بقایای معماری این دوره است و آثار مهمی چون پیکره سفالی گاو با کتیبه‌ای بر پشت آن، لوله‌های شیشه‌ای، آجرنبشته‌ها و گل‌میخ‌های کتیبه دار از این دوره در تالار موزه به نمایش درآمده است.

با آنکه عیلامی‌ها شیوه نگارش خاص داشتند، در حدود 2200 پیش از میلاد خط میخی را که به دلیل نگاره‌های میخ مانند آن به این نام خوانده می‌شود، از همسایگان غربی خود در بین‌النهرین برگرفتند، با زبان خود انطباق دادند و به کار بستند. ازآن‌پس در عیلام، دو خط عیلامی و اکدی (و گاهی سومری) به منظورهای گوناگون به‌کاررفته است.

آثار مربوط به عصر آهن در موزه ایران باستان

حدفاصل دوره مفرغ و امپراتوری هخامنشی در تاریخ ایران با نام «عصر آهن» شناخته شده است که ویژگی فنی آن آشنایی با چگونگی ذوب فلز آهن است. نکته دیگری در مورد این دوره زمانی، گسترش توانمندی سفالگران در ساخت فرم‌های متنوع و جانوری است که نمونه‌های آن از کرانه‌های دریای مازندران تا گیلان و تالش در گورستان‌های متعدد به دست آمده است.

ویژگی‌های مشهود عصر آهن الگوهای تکرارشونده در آئین تدفین است که به نظر می‌رسد متأثر از اعتقاد به زندگی پس از مرگ بوده که به قرارگیری اشیاء فراوان درون گورها می‌انجامد.

از جمله آثار مهم به دست آمده از این گروه آثار عمارلو، کلورز، مارلیک و املش (گیلان)، سیلک (کاشان)، قیطریه (تهران)، خوروین و...است. از برخی محوطه‌های عصر آهن همچون حسنلو (آذربایجان غربی)، زیویه (کردستان)، باباجان (لرستان) و نوشیجان (همدان) بقایای آثار معماری نیز به دست آمده است. همچنان که اشاره شد دستیابی به فن ساخت اشیاء آهنی به‌ویژه در زمینه تولید جنگ‌افزار، زیورآلات و ادوات کشاورزی، دلیل اصلی نام‌گذاری این دوره است، گرچه هنوز فلز مفرغ بیشترین استفاده را داشته است. وجود بقایای بسیار از تدفین اسب با زین و یراق مفرغی (گاه در کنار تدفیهای انسانی و گاه به‌صورت منفرد) نشان از همراهی تأثیرگذار اسب و انسان در این دوره دارد. حکومت‌های بومی فراوانی در این بازه زمانی شکل گرفت که از برخی از آن‌ها اطلاعاتی محدود در حد نام و حدود قلمرو و از برخی دیگر مانند ماناها (در جنوب دریاچه ارومیه) آثار شاخصی چون آجرهای لعاب‌دار دو محوطه باستانی رَبطَ و قلایچی در آذربایجان غربی و عاج‌های زیویه در کردستان باقی مانده است. حکومت الِیپی را با محوطه‌های سُر خدُمِ لُری و سُر خدُمِ لَکی لرستان در باستان‌شناسی ایران می‌شناسند که البته همه این حکومت‌ها بعدها در آجر لعاب‌دار مانایی، قلایچی بوکان، سده 7 پیش از میلاد درون پادشاهی ماد ادغام شدند و زمینه تشکیل امپراتوری هخامنشی را فراهم آوردند.

آثار دوره هخامنشی در ایران باستان

امپراتوری پارسی هخامنشی که در حدود 2500 سال پیش شکل گرفت، در گسترده‌ترین شکل جغرافیایی‌اش از دریای اژه و مدیترانه و مصر در غرب تا هند و کوه‌های هندوکش را در شرق دربر می‌گرفت. اسناد به جای مانده از دوره هخامنشی نشان‌دهنده به‌کارگیری خط در دستگاه حکومتی آنان در سطح وسیعی است. در این اسناد مدارک گسترده حسابداری و مدیریت، حقوق و دستمزد کارگران و سایر جزئیات مدیریتی این دوره به چشم می‌خورد. داریوش بزرگ برای نخستین بار در ایران سکّه ضرب کرد و هنرهای گوناگون به‌ویژه سنگ‌تراشی و فلزکاری در این دوره شکوفا شد. نقش برجستۀ بار عام تخت جمشید، ستون سنگی با سرستون به شکل دو گاو پشت به هم، تندیس سنگی بدون سر داریوش که بر پایه‌ای استوار است و به فرمان وی در مصر ساخته شده و پیکرۀ سنگی بدون سر پنه‌لوپه نمونه‌های شاخص این دوره‌اند. در این دوره، با استفاده از سنگ لاجورد و نوعی خمیر معروف به آبی مصری نیز اشیایی ساخته شد، مانند پیکره شیر نشسته و گاو از سنگ لاجورد و سردیس شاهزاده هخامنشی و ظروفی از خمیر آبی مصری.

آثار مربوط به دوره سلوکی در موزه ایران باستان

پس از حمله اسکندر، جانشینان وی در ایران حکومت سلوکی را بنیاد نهادند. از پیامدهای تأسیس حکومت سلوکی در 312 پ م در ایران رواج هنر و فرهنگ هلنی، ساخت پیکرک‌های مفرغی خدایان یونانی مانند زئوس، هرمس، دمتر، سکه‌هایی با ترکیب چهره اسکندر و خدایان همراه با خط یونانی و همچنین احداث معبد لائودیسه در نهاوند است. سنگ‌نبشته یادمان این بنا که به دستور آنتیوخوس سوم نگاشته شده و همچنین بخش‌هایی از پیکره مفرغی سرداری سلوکی، احتمالاً آنتیوخوس چهارم که از معبد شمی در ایذه (خوزستان) به دست آمده، از آثار به نمایش درآمده در موزه ایران است.

آثار دوره اشکانی در موزه ایران باستان

پارتیان که سوارکارانی سلحشور و تیراندازانی ماهر از شمال شرق ایران بودند، حکومتی تشکیل دادند که به نام بنیان‌گذار آن، اشک اول، اشکانی نامیده شد. اشکانیان حدود 500 سال بر ایران حکومت کردند. کشف آثاری از این دوره در شهرهایی مانند نسا در ترکمنستان، هکاتو مپلیس یا شهر صددروازه، دورااروپوس در ساحل فرات، هاترا، پالمیر (شهری تجاری در سوریه) و الیمایی در ساحل خلیج‌فارس نشاندهندة اهمیت و گستردگی این امپراتوری در دوره‌های گوناگون است. نقش برجسته‌های سنگی، انواع سفال‌های کتیبه دار به خط آرامی و پهلوی اشکانی، پیکرک، ظرف، مجسمه و انواع تکوک (ریتون) های سفالین، مفرغی، شیشه‌ای، سیمین و زرین در اندازه‌های کاربردی، طبیعی و کوچک، از آثار منسوب به اشکانی‌هاست. مجسمه بزرگ‌زاده اشکانی حکایت از دانش اشکانیان در فلزکاری به‌ویژه ریخته‌گری پیکره‌های بزرگ دارد.

آثار دوره ساسانی در موزه ایران باستان

ساسانیان که در 224 میلادی قدرت را در دست گرفتند مدعی تداوم دوره باشکوه هخامنشیان بودند و هنر شاهانه ساسانی به لطف نقوش پارچه‌های ابریشمی، ظروف سیمین زراندود و گچ‌بری‌هایشان در سراسر آسیا و اروپا گسترش یافت. گچ‌بری‌ها و موزاییک‌کاری‌های بی‌نظیر زینت‌بخش موزه دوران تاریخی از تزئینات معماری باشکوه این دوره در تپه حصار دامغان، چال ترخان در ری، حاجی‌آباد و بیشاپور در فارس است. اشیاء فلزی، به‌ویژه ظروف سیمین، در اشکال متنوع، با نقوش انسانی و حیوانی گوناگون تزئین شده و سکه‌های ساسانی را، با نقش پادشاهان با انواع تاج‌ها و تزئینات آرایشی و کتیبه‌هایی به خط پهلوی ساسانی، با دقت و ظرافت بسیار ضرب کرده‌اند.

اطلاعات بازدید از موزه ایران باستان

• آدرس موزه ملی ایران: میدان امام خمینی، خیابان امام خمینی، ابتدای خیابان سی تیر، خیابان پروفسور رولن، شماره یک
• تلفن تماس با موزه: ۶۶۷۰۲۰۶۱-۶
• زمان بازدید از موزه: همه‌روزه به‌جز ایام سوگواری شهادت حضرت علی، رحلت پیامبر اکرم، شهادت امام جعفر صادق، عاشورا و تاسوعای حسینی
• ساعات بازدید از موزه: شش ماه اول سال ۹ صبح تا ۱۹ - شش ماه دوم سال ۹ صبح تا ۱۷