با پایان ضرب‌الاجل ایران دوران پسابرجام جدیدی شکل می‌گیرد؟

پس از آنکه تهدیدهای آمریکا پس از اعمال تحریم های گسترده وارد فاز نظامی شد. حجت الاسلام و المسلمین دکتر حسن روحانی رئیس جمهور کشورمان ضرب الاجل 60 روزه برای اجرای تعهدات اروپا تعیین کرد. روحانی گفت اگر اینستکس اجرا نشود ایران از تعهدات توافق اتمی خارج خواهد شد.

کمتر از 10 روز دیگر به پایان مهلت ایران به اروپا باقی مانده و اتحادیه اروپا این روزها به تکاپو افتاده است در همین راستا نیز قرار است اقای مکرون رئیس جمهور فرانسه به تهران بیاید.  همچنین روز گذشته خانم موگرینی مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا از پردازش اولین تراکنش اینستکس خبر داد.

این روزها خط و نشانی که ایران و اروپا بر سر مساله اینستکس و احیای برجام برای هم می کشند به کانون توجه  رسانه های خبری غرب و جهان تبدیل شده است . این رسانه های خبری بنا به منافع مطلوب خود در مقالات و تحلیل هایشان به ناکارآمد بودن این کانال مالی تمرکز کرده اند. همچنین در شبکه های اجتماعی، خصوصا توئیتر ، کاربران سوالات و نقدهایی از این دست مطرح کرده اند که آیا اینستکس نفت مقابل غذا است؟ ایا مبادله کالا به کالا است؟ چه چیزی در این کانال ویژه داد و ستد می شود؟ آیا ارزی وارد کشور خواهد شد؟ در نهایت اینکه آیا برجام مرده است؟ سوالاتی از این دست که افکار عمومی را متوجه خود کرده است و در عین حال پاسخی برای آن نیست چراکه باید منتظر ماند و دید که این مرغ عزا و عروسی چه سرنوشتی برای کشورمان رقم خواهد زد؟

در همین رابطه مجید تخت روانچی سفیر و نماینده کشورمان نزد سازمان ملل گفت: «شخصاً معتقدم که اینستکس در وضعیت فعلی، کافی نیست. این سازوکار بدون پول همچون ماشین بسیار زیبای بدون بنزین است.

وی افزود: اروپایی‌ها از ما خواستند تا در برجام بمانیم، ما یکسال هم طبق خواسته آنها صبر کردیم اما به همتایان اروپایی خود گفتیم که آنها هم باید اقدام ملموسی برای حفظ برجام انجام دهند. صرف اعلام حمایت جهانی از برجام، مشکل ما را حل نمی‌کند.

نماینده دائم جمهوری اسلامی ایران در سازمان ملل متحد یادآور شد: از زمانی که آمریکا از برجام خارج شد، اروپایی‌ها کار ملموسی انجام نداده‌اند، یعنی برجام به درستی کار نمی‌کند. ما نمی‌توانیم به ایفای تعهدات خود در برجام به صورت یکطرفه ادامه دهیم و از منافع آن بهره مند نشویم.

تخت روانچی تصریح کرد: ما بیش از این نمی‌توانیم صبر کنیم، کسی را تهدید نمی‌کنیم و برای کسی ضرب الاجل هم تعیین نمی‌کنیم، ما طرحمان را به آنها گفته‌ایم که اگر اقدامی نکنند تعهداتمان را کاهش می‌دهیم. اگر به تعهد و مسئولیتشان عمل نکنند ما هم اقدامات جدید انجام خواهیم داد.

وی درباره خروج ایران از برجام هم گفت: ما طرحی برای خروج از برجام نداریم. ۱۰ روز دیگر برای گام اول فرصت داریم و ۶۰ روز پس از آن هم برای برداشتن گام دوم. این مساله با خروج ما از برجام متفاوت است. بارها هم گفته‌ایم اگر بخش بانکی و دیگر بخش‌های برجام اجرا شوند، ایران هم به تعهدات برجامی باز خواهد گشت.

نماینده دائم ایران در سازمان ملل متحد با بیان اینکه در حال حاضر ما قربانی بدعهدی‌ها هستیم، خاطرنشان کرد: اگر این شرایط ادامه یابد به این معنا است که آنها برای تعهداتشان احترامی قائل نیستند.»

اگر ایران از برجام خارج شود؛ آیا ایران بار دیگر ذیل بند هفت منشور سازمان ملل می رود؟ این بند به چه معناست؟

ایران همواره اعلام کرده است که به دنبال خروج از برجام نیست و با عمل نکردن طرف‌های دیگر این توافق به تعهدات خود و بهره‌مندن نشدن ایران از منافع برجام تهران تصمیم گرفته تا بر اساس بندهای همین توافق تعهدات خود را کاهش دهد. 

 گزارشات راستی آزامایی آژانس بین المللی اتمی گواه این امر بوده است که ایران تا کنون خارج از تعهدات هسته ای عمل نکرده است. بحث شورای امنیت در حالی مطرح شد که کشورهای اروپایی در نشست اخیر جی 20 تهدید کردند که اگر ایران از برجام خارج شود تحریم ها از سوی اروپا و شورای امنیت از سر گرفته خواهد شد .

پس از قطعنامه 1929 در سال 2010 ایران به سخت ترین شکل ممکن تحریم شد. صدور این قعطنامه برای اجرا نکردن قطعنامه قبلی انجام گرفت. با روی کار آمدن دولت حسن روحانی و آغاز مذاکرات جدید برجام سبب شد که شورای امنیت سازمان ملل به قطعنامه 2231 (برجام) رای دهد که نتیجه آن خروج ایران از ذیل فصل هفت منشور سازمان ملل بود.

در سال 2015  شبکه بی بی سی گزارش داد: برای اولین بار در تاریخ سازمان ملل، کشوری با گرفتن قطعنامه های متعدد و تحریم های شدید اقتصادی، نظامی، نفتی و موارد مرتبط با کالاهایی با کاربرد دوگانه ذیل فصل ۷ منشور ملل متحد، توانسته بدون حتی یک روز اجرای این قطعنامه ها - هرچند به طور مشروط - همه قطعنامه های قبلی را لغو و از ذیل فصل ۷ منشور خارج شود. در متن قطعنامه تصریح شده است که این یک تغییر بنیادین در رابطه ایران با شورای امنیت سازمان ملل است.

فصل هفتم منشور ملل متحد به امنیت و صلح جهانی مربوط است. شورای امنیت در سال 2005 با صدور اولین قطعنامه خود ذیل فصل هفتم، برنامه  اتمی ایران را "تهدید علیه صلح و امنیت جهانی" خوانده بود و با تصویب ۶ قطعنامه پس از آن بر این وضعیت تاکید کرده بود. شورا حالا با خارج کردن موضوع ایران از ذیل فصل هفتم منشور ملل متحد، تحریم های پیشین خود را علیه ایران لغو می کند.

فصل هفتم منشور به این معناست که کشور ثالث یا ائتلاف جهانی مجوز حمله نظامی به ایران را دارد.

حال امروز سوالی که مطرح است این است که اگر ایران از برجام خارج شود بار دیگر جمهوری اسلامی ذیل بند هفت قرار می گیرد؟  این حالت زمانی اتفاق خواهد افتاد که  پس از بررسی اختلافات طرفین (ایران و آمریکا)  در اجرای توافق جامع و طی شدن همه مراحل حل اختلاف، نقض اجرای توافق از سوی ایران توسط کمیسیون محرز و به شورای امنیت گزارش شود، امکان بازگشت خودکار تحریم های پیشین سازمان ملل در یک فرایند ۶۰ روزه به خواست هر یک از اعضای دائم شورا وجود دارد.

اما  این مسئله بعید است چرا که طبق مفاد شورای امنیت آژانس بین المللی انرژی اتمی به صورت دوره ای شورا را از راستی آزمایی ایران در برجام اطمینان داده است. مدیرکل آژانس باید به طور دوره ای شورای امنیت را از اجرای توافق و پایبندی ایران به تعهداتش مطلع کند.  بر اساس مفاد قطعنامه ۲۲۳۱، ایران از ذیل ماده ۴۱ منشور ملل که به موضوع "تهدید صلح و امنیت جهانی" اشاره دارد، خارج شده و پرونده ایران دیگر به شکل اضطراری در شورا مطرح نیست. 

در همین باره اداره کل رسانه های خارجی به نقل از روزنامه سانکی ژاپن گزارش داد: عراقچی ، معاون وزیر امور خارجه ، روز بیست و پنجم ماه جاری در همین راستا اظهار داشت:« دلیلی وجود ندارد که فقط کشور ما به شکل یک جانبه پایبند به توافق هسته ای باشد. » دیگر مقام بلند پایه دولت ایران در همین راستا پیش بینی کرد که اوایل ماه آینده یک بخش بسیار مهم توافق نقض خواهد شد. بدین ترتیب می توانیم بگوییم رویکرد مقابله ایران با دولت ترامپ پس از اعلام تحریم [ آیت الله ] خامنه ای ، مقام عالی رهبری ایران ، برجسته تر شده است.

کارشناسنان چه می گویند؟

در اینباره صابر گل عنبری کارشناس مسائل بین الملل در تحلیلی که برای خبرآنلاین ارسال کرده است با عنوان راه‌اندازی "اینستکس" و چراغ سبز آمریکا! نوشت: نه روز مانده به پایان مهلت شصت روزه ایران، اروپا اعلام کرد که سامانه مالی "اینستکس" با اعتبار چند میلیون یورویی راه‌اندازی شده و اولین تراکنش مالی خود را نیز انجام داده است. این اولین گام، البته بسیار کوچک، اروپا پس از خروج آمریکا از برجام شمرده می‌شود. احتمالا در روزهای آتی هم گام‌های کوچک دیگری از این دست برداشته شود.

پر واضح است که اروپا با این گام‌های "کوچک" و وعده‌های "بزرگ" می‌خواهد مانع ورود ایران به فاز دوم کاهش تعهدات خود در هجدهم تیر شود؛ که گر چه اعلام شده این گام [دوم] به معنای خروج از برجام نیست، اما به همان اندازه مهم و پر سر و صدا خواهد بود.

پس از نشست معاونین وزاری خارجه، حال باید منتظر خروجی نشست وزرای خارجه اعضای کمیسیون مشترک برجام در روزهای آتی ماند.

اما این که اروپا با اینستکس تا کجا پیش خواهد رفت و آیا خواسته‌های ایران را در دو حوزه نفتی و بانکی برآورده می‌کند یا خیر؟ پاسخ روشن است. به دلایل مختلف و متعدد بعید به نظر می‌رسد که اینتسکس در دو حوزه پیش‌گفته کاری برای ایران انجام دهد.

اروپایی‌ها از قبل و در بیانیه تاسیسی اینستکس در ژانویه گذشته حوزه کاری آن را مشخص کردند؛ آن هم در حوزه‌های غیرتحریمی مثل محصولات کشاورزی و غذایی و دارویی است که آن‌ها هم با توجه به تحریم هر گونه معامله مالی و بانکی باز مشمول تحریم هستند.

اما این که راه‌اندازی اینتسکس در این شرایط چه ارتباطی با آمریکا دارد، به نظر می‌رسد که با چراغ سبز این کشور صورت گرفته باشد. اگر هم اروپا قبل از راه‌اندازی آن، هماهنگی لازم را با دولت آمریکا انجام نداشته باشد، که قاعدتا باید چنین کاری صورت گرفته باشد، باز به احتمال زیاد آمریکا از این مساله اطلاع داشته است و همین که در تحریم‌های اخیر "اینستکس" را قرار نداده است، خود به منزله یک چراغ سبز تلقی می‌شود.

به نظر، دولت آمریکا هم در شرایط فعلی به دنبال خروج ایران از برجام نیست؛ و این برخلاف نظری است که می‌گوید ترامپ برای خروج ایران از برجام لحظه شماری می‌کند تا بتواند اروپا و جهان را در کنار خود علیه کشور بسیج کند. بله! شاید این خواسته ترامپ در سال 2018 بود، اما اکنون بعید به نظر می‌رسد که چنین رغبتی داشته باشد؛ به این دلیل که دولت آمریکا در شرایط انتخاباتی داخلی و در این یک سال مانده به انتخابات ریاست جمهوری در نوامبر 2020 نمی‌تواند یا نمی‌خواهد خود را درگیر پیامدهای خروج ایران از برجام کند و اساسا در این مدت قادر به تعامل با این وضعیت نیست.

از این رو، حتی این خروج می‌تواند کاملا به ضرر دونالد ترامپ در انتخابات پیش رو تمام شود و مخالفانش از آن علیه وی بهره‌برداری انتخاباتی کنند؛ این که سیاست خروج ترامپ از برجام و اعمال تحریم‌ها نه تنها نتیجه‌ای دربر نداشته باشد، بلکه باعث خروج ایران نیز از این توافق شده و تاسیسات هسته‌ای آن را از کنترل و نظارت "شدید" بین‌المللی خارج ساخته است.

از این جهت، احتمالا دولت آمریکا و شخصا خود ترامپ به اروپا مجالی برای مانور و کار با ایران داده باشد که از طریق خرید زمان بتواند تنش کنونی با ایران را مدیریت کند؛ تا هم مانع خروج آن از برجام از طریق کاهش مستمر تعهدات هسته‌ای شود و هم به تبع آن در کل سطح تنش در حد مشخصی نگه داشته شود.

اما این بدان معنا نیست که آمریکا بخواهد از شدت فشارهای خود بکاهد یا به اروپا اجازه دهد که تحریم‌ها را دور بزند، چون باز به همان اندازه که خروج ایران از برجام در این وضعیت برای ترامپ هزینه‌ساز است، کاهش تحریم‌ها یا حتی فشارها باز می‌تواند دردسرساز باشد و یک نوع وادادگی قلمداد شود و خشم لابی‌های تندرو را برانگیزد.

حال باید منتظر ماند و  دید آیا ایران در قبال راه‌اندازی "اینستکس"، وعده‌ها و تهدیدات ضمنی اروپا چه تصمیمی می‌گیرد؟ آیا وارد فاز دوم کاهش تعهدات می‌شود؟ یا مهلت شصت روزه را تمدید می‌کند؟ 

در همین باره رضا نصری کارشناس سیاست خارجی نیز به روزنامه «لیبراسیون» فرانسه گفت:

- اقدامات ایران [کاهش سطح تعهدات] در چارچوب سازوکار حل‌ اختلافی که در درون برجام تعبیه شده صورت می‌گیرد. در واقع، ایران صرفاً به اهرمی  که خود برجام برای ترغیب دیگران به اجرای تعهدات‌شان در اختیار ایران قرار داده متوسل شده است.

- چنانچه در واکنش به اقدامات ایران، اروپا به سازوکار ماشه (اسنپ یک) متوسل شود، برجام سقوط خواهد کرد. اگر برجام هم سقوط کند پیمان ان.پی.تی (NPT) و نظام بین‌المللی عدم اشاعه را نیز با خود به زیر خواهد کشید.

- رویکرد دولت کنونی آمریکا تهران را به این نتیجه رسانده که هر حرکت در راستای گشایش سیاسی، در واشنگتن به «تسلیم» تعبیر خواهد شد و متعاقباً دولت ترامپ را به تشدید کارزار «فشار حداکثری» تشویق خواهد کرد.

- دولت کنونی آمریکا[با رفتارهای غیرمتعارف خود] هر تلاش تهران برای مصالحه با واشنگتن را عملاً - چه از نظر راهبردی و چه از نظر سیاسی - برای مقامات ایرانی غیرممکن ساخته است.