گزارش مستقل درباره تبعات مذاکرات غیرمستقیم ایران و آمریکا: روزنه دیپلماسی یا تنش نظامی؟

درخواست آمریکا برای خلع کامل برنامه هسته‌ای ایران، برای ایران غیرقابل قبول است و یادآور سرنوشت لیبی تلقی می‌شود

امیرحسین مصلی روزنامه‌نگار

در نخستین روزهای فروردین 1404، مذاکرات غیرمستقیم میان ایران و ایالات متحده همچنان در وضعیت پیچیده‌ای به سر می‌برد. این گفت‌وگوها که اغلب با میانجی‌گری کشورهایی مانند عمان پیش می‌رود، به نظر می‌رسد بیش از آنکه به توافق نزدیک شود، به سمت افزایش تنش‌های نظامی متمایل شده است.

ریشه این مذاکرات به تاریخچه پرچالش روابط دو کشور بازمی‌گردد؛ رابطه‌ای که با فراز و نشیب‌هایی مانند توافق هسته‌ای سال 1394 (برجام)، خروج آمریکا از آن در سال 1397 و ازسرگیری فعالیت‌های هسته‌ای ایران در سال 1398 همراه بوده است. اکنون، پیشرفت‌های هسته‌ای ایران، تنش‌های منطقه‌ای و تهدیدات نظامی آمریکا، این مذاکرات را در نقطه حساسی قرار داده است.

ایران به تازگی پیشنهاد مذاکرات مستقیم را که در نامه دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا، مطرح شده بود، رد کرده و تنها به ادامه گفت‌وگوهای غیرمستقیم تمایل نشان داده است.

مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهور ایران، تأکید کرده که آمریکا باید اعتماد از دست‌رفته ناشی از خروج یک‌جانبه از توافق هسته‌ای را جبران کند. اما این مذاکرات پیشرفت چشمگیری نداشته است.

گزارش بهمن 1403 آژانس بین‌المللی انرژی اتمی نشان می‌دهد که ایران با غنی‌سازی اورانیوم تا سطح 60 درصد و ذخیره حدود 900 کیلوگرم از این ماده، زمان گریز هسته‌ای را به حداقل رسانده است. استفاده از 118 آبشار سانتریفیوژ پیشرفته و 76 سانتریفیوژ حتی مدرن‌تر، نگرانی‌ها را تشدید کرده و بازگشت به شرایط توافق هسته‌ای را سخت‌تر از همیشه ساخته است.

در کنار این مسائل، تنش‌های منطقه‌ای نیز اوضاع را بغرنج‌تر کرده است. حملات هوایی آمریکا به حوثی‌های یمن، که از حمایت ایران برخوردارند، و ادامه درگیری‌های اسرائیل با حماس در سال 1402، به‌ویژه با هدف قرار گرفتن رهبران گروه‌های نیابتی ایران، فضای دیپلماسی را تیره‌تر کرده است. دونالد ترامپ تهدید کرده که اگر توافقی حاصل نشود، تأسیسات هسته‌ای ایران را هدف بمباران قرار خواهد داد؛ اظهاراتی که نشان‌دهنده چرخش آشکار به سمت گزینه نظامی است.

با این حال، هنوز روزنه‌هایی برای دیپلماسی باقی مانده است. اگر مذاکرات به نتیجه برسد، ایران می‌تواند از کاهش تحریم‌ها بهره‌مند شود که به بهبود وضعیت اقتصادی و کاهش فشار بر مردم کمک خواهد کرد.

آمریکا نیز این فرصت را دارد تا خطر گسترش تسلیحات هسته‌ای را کاهش دهد و ثبات منطقه‌ای را تقویت کند. برخی مقامات ایرانی نشانه‌هایی از آمادگی برای مذاکره نشان داده‌اند. افزایش نظارت آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، اجرای پروتکل الحاقی و محدود کردن غنی‌سازی به زیر 5 درصد می‌تواند شفافیت بیشتری به همراه داشته باشد. همکاری با کشورهای شورای همکاری خلیج فارس در پروژه‌های هسته‌ای غیرنظامی، مانند کشاورزی و پزشکی، نیز می‌تواند به کاهش تنش‌ها کمک کند. حتی اگر ایران تهدید به خروج از معاهده منع گسترش تسلیحات هسته‌ای (NPT) کند، پنجره سه‌ماهه پس از این تصمیم می‌تواند فرصتی برای شتاب دادن به تلاش‌های دیپلماتیک باشد.

اما تهدیدات جدی نیز در کمین است. درخواست آمریکا برای خلع کامل برنامه هسته‌ای ایران، که از سوی برخی مقامات این کشور مطرح شده، برای ایران غیرقابل قبول است و یادآور سرنوشت لیبی تلقی می‌شود. سیگنال‌های متناقض و تهدیدات نظامی آمریکا می‌تواند جناح‌های مخالف مذاکره در تهران را تقویت کند. اگر تا میانه سال 1404 توافقی حاصل نشود، سه کشور اروپایی حاضر در برجام ممکن است با استفاده از مکانیسم ماشه، تحریم‌های شورای امنیت را بازگردانند؛ مکانیسمی که تا مهر 1404 منقضی خواهد شد. در چنین شرایطی، خروج ایران از NPT می‌تواند خطر حملات نظامی را به شدت افزایش دهد.

نگاهی به گذشته نشان می‌دهد که مذاکرات غیرمستقیم پیش‌تر هم با چالش‌هایی روبه‌رو بوده است. توافق برجام در تیر 1394 میان ایران و قدرت‌های جهانی، از جمله آمریکا، محدودیت‌هایی بر برنامه هسته‌ای ایران اعمال کرد و در ازای آن تحریم‌ها کاهش یافت، اما خروج آمریکا در سال 1397 و آغاز دوباره فعالیت‌های هسته‌ای ایران در سال 1398 این تلاش‌ها را ناکام گذاشت.

مذاکرات برای احیای توافق از فروردین 1400 شروع شد، اما عواملی مثل انتخابات ریاست‌جمهوری ایران، تهاجم روسیه به اوکراین و جنگ اسرائیل و حماس در سال 1402 مانع پیشرفت آن شد. با این حال، تبادل زندانیان در شهریور 1402، که طی آن پنج آمریکایی آزاد شدند و 6 میلیارد دلار از دارایی‌های مسدودشده ایران در کره جنوبی آزاد شد، نشان داد که دیپلماسی غیرمستقیم هنوز ظرفیت‌هایی دارد، هرچند اعتماد میان دو طرف همچنان شکننده است.

مذاکرات غیرمستقیم ایران و آمریکا در فروردین 1404 در موقعیتی حساس قرار دارد. پیشرفت‌های هسته‌ای ایران، تهدیدات نظامی آمریکا و تنش‌های منطقه‌ای، چشم‌انداز توافق را تیره کرده است. با این حال، پنجره دیپلماسی هنوز کاملاً بسته نشده است. فرصت‌هایی برای کاهش تنش و رسیدن به راه‌حلی مسالمت‌آمیز وجود دارد، به شرط آنکه هر دو طرف از مواضع سرسختانه خود کوتاه بیایند و اعتمادسازی را در اولویت قرار دهند. آینده این مذاکرات نه تنها بر روابط ایران و آمریکا، بلکه بر ثبات کل منطقه تأثیر خواهد گذاشت.