ایران امروز و درس های شهریور 1320

بازخوانی رخداد شهریور 1320 که ایران ناگهان در کانون سیاست جهانی قرار گرفت

صلاح‌الدین خدیو/ روزنامه‌نگار

ترامپ بازیگری نامتعارف است که بخش مهمی از روندهای سنتی سیاست آمریکا را دگرگون کرده است.
با پوتین نرد عشق می‌بازد، اما متحدان اروپایی‌اش را تحقیر می‌کند. به چین هم چنگ و دندان نشان می‌دهد.
این وضعیت نامتعارف برای ایران که همزمان در کانون خصومت آمریکا و اروپا قرار دارد و بیش از پیش به پکن و مسکو متکی است، پیچیده و رهزن به نظر می‌رسد.
در این زمینه بازخوانی رخداد شهریور 1320 که ایران ناگهان در کانون سیاست جهانی قرار گرفت، خالی از لطف نیست.

در شهریور 1320 بر اثر مداخله خارجی، عملا ایران اشغال و استقلال آن از کف رفت.

معروف است که رضاشاه بر اثر سیاست آلمان خواهی قربانی تهاجم متفقین شد.این داوری خالی از خطا نیست.

آلمان نیمه نخست قرن بیست، بازیگری جدید و یک قدرت تازه نفس اروپایی بود که می‌کوشید نظم بین المللی را بر اساس اهداف خود، بازتعریف کند.
وضعیتی مشابه چین امروز که در پی جبران گذشته و عقب ماندگی‌هایش در قرون گذشته است، یا حتی آمریکای ترامپ که طلیعەی ظهور قدرت‌های جدید جهانی آزارش می‌دهد.

برخلاف باورهای رایج، رضاشاه که با وسواس مراقب حفظ استقلال کشور بود، همه تخم مرغ هایش را در سبد آلمان نگذاشته بود.
او البته حکومت مستبد آلمان و پیشرفت‌های خیره کنندەاش را می‌ستود، اما می‌دانست که روسیه و انگلیس و در مراتب بعدی آمریکا و فرانسه هم قدرت‌های درجه اولی هستند که نادیده گرفتنشان ناممکن است.

نوسازی ارتش، رکن اصلی سیاست تامین امنیت رضاشاه بود و برای تجهیز نیروی زمینی عمدتا بە آلمان متکی بود.
همزمان با بریتانیا قراردادی برای مونتاژ هواپیماهای جنگنده در ایران بسته و ایتالیا هم گزینە وی برای تقویت نیروی دریایی نوپایش به شمار می‌رفت.
به عبارت دیگر در حالی که می‌کوشید از توان فنی آلمان برای صنعتی کردن اقتصاد استفاده کند، به موازات آن در پی قانع کردن بریتانیا برای انعقاد پیمانی دفاعی بود، تا ایران را از حمله احتمالی همسایەی بزرگ شمالی مصون دارد.

این سیاست با آغاز جنگ جهانی دوم با چالش‌های بغرنجی مواجه شد.
به موازات پیشروی آلمان نازی در شرق و مرکز اروپا، این کشور با روسیه شوروی توافقی ابتدایی برای تقسیم اروپای خاوری امضا کرد.
هیتلر با وجود روابط نسبتا نزدیکی که با پهلوی داشت، برای پر کردن طمع شوروی و مهار زیاده خواهی آن در اروپا می‌کوشید استالین را مجاب کند، مسیر توسعه طلبی‌اش را بجای غرب در جنوب قرار دهد.

هیتلر می خواست با یک تیر دو نشان بزند: هم با سرگرم کردن شوروی در جنوب، حواس آن را از شرق اروپا پرت کند و هم آن را به جان امپراتوری انگلیس و منابع نفتی‌اش در خوزستان بیندازد.
شوروی هم که پس از مدتی فترت دوباره به جامه امپریالیسم بازگشته بود، بی میل نبود که بختش را در جنوب بیازماید.

در پاییز 1318 کم مانده بود ایران وجه‌المصالحه توافق آلمان و شوروی شود.
رادیو برلین که تا قبل از آن رویه‌ای دوستانه درباره ایران داشت، به یکباره رضاشاه را آماج حملات تبلیغاتی خود قرار داد.

همزمان روس‌ها با تهدید لفظی ایران، بخش بزرگی از ارتش خود را در قفقاز و مرزهای جنوبی مستقر کردند.
تهدید شوروی نسبت به ایران و ترکیه تا جایی بالا گرفت که انگلیس و فرانسه در سطوح بالا  برای مقابله با آن چاره اندیشی کردند.

در ادامه ترکیه توانست ضمن حفظ بی طرفی در قبال آلمان، یک پیمان دفاعی با انگلیس و فرانسه ببندد، کوشش‌های رضاشاه در این باره به جایی نرسید.

صد البته محاسبات فوق با تغییر برنامه هیتلر و حمله ناگهانی به شوروی به هم ریخت.
این بار ایران که تا پیش از آن با تهدید حمله قریب الوقوع شوروی با حمایت ضمنی آلمان روبرو بود، با خطر حمله شوروی و متحد جدید آن یعنی انگلیس روبرو شد.
بهانه هم حضور کارشناسان آلمانی بعنوان ستون پنجم بود.

متفقین با درخواست اخراج کارشناسان آلمانی که در بخش‌های حساس اقتصادی مشغول بودند، پهلوی را در تنگنا قرار دادند.

آن‌ها با نقض حاکمیت ایران، این استدلال مشروع را نمی‌پذیرفتند که؛ اخراج آلمانی‌ها مستلزم نقض بی طرفی ایران در جنگ جاری است.
در واقع ایران بدنبال آن بود که با سیاست بیطرفی، استقلال کشور را حفظ کند، اما مانند جنگ جهانی اول در این زمینه ناموفق بود.
سرانجام کشور از شمال و جنوب مورد تجاوز قرار گرفت و شاه وادار به ترک قدرت شد.

همانگونه که اشاره شد، اگر آلمان به شوروی حمله نمی‌کرد، باز محتمل بود که استالین به ایران حمله و دستکم وارد نیمه شمالی کشور شود.
اما بخت با ترکیه یار بود و توانست از مهلکه بگریزد. چه، هم ارتش آن بهتر از ایران آماده مقابله با روس‌ها بود و هم انتخاب‌های بین المللی آن هم بیشتر  بود.
رضاشاه هم با دو عامل ارتش و پشتیبانی مردم می‌توانست، با چالش فوق روبرو شود.
اما زمان کافی برای تقویت ارتش نوپا در اختیار نداشت و با رویه استبدادی، از حمایت مردم هم برخوردار نبود.