نگاهی به کتاب تاریخ بیهقی؛ نمونه درخشان شیوایی کلام در زبان فارسی

سرویس فرهنگی مستقل‌آنلاین: نسخه  اصلی کتاب تاریخ بیهقی تقریبا حدود ۳۰ جلد تخمین زده می‌شود اما امروزه بخش کوچکی از آن حدود پنج جلد باقی مانده مانده‌است. قدیمی‌ترین کتابی که در آن به تاریخ بیهقی اشاره شده تاریخ بیهق اثر ابوالحسن بیهقی است که پس از توصیفاتی درباره زندگی ابوالفضل بیهقی، به کتاب او اشاراتی شده است.وجه تسمیه کتاب

خود ابوالفضل بیهقی نام کتابش را تنها «تاریخ» گذاشته است اما به تدریج با گذشت زمان این کتاب به نام‌های مختلفی خوانده شده است که مشهورترینِ آن‌ نام‌ها تاریخ بیهقی است. تاریخ مسعودی، تاریخ آل ناصر، تاریخ آل سبکتگین، جامع‌التواریخ، جامع فی تاریخ سبکتگین و مُجَلدات نام‌‌های دیگری استکه به این کتاب داده شده است.  دیگر نام‌های یادشده از این کتابند

نامیدنِ تاریخ بیهقی با نام تاریخ مسعودی به این دلیل بوده که امروزه، بخش‌های باقیمانده این کتاب عموما درباره دوران سلطنت سلطان مسعود غزنوی است. علت شهرت کتاب به تاریخ ناصری نیز به احتمال زیاد به دو علت است؛ اول به اعتبار لقب سبکتگین (پدر محمود غزنوی) که ناصرالدین است و این کتاب تاریخ دودمان و فرزندزادگان وی بوده و دیگر لقب سلطان مسعود که «الناصرلدین‌الله» بوده‌است.

مضمون کتاب تاریخ بیهقی

تألیف تاریخ بیهقی در سال ۴۴۸  هجری قمری آغاز شد و مضمون آن، اتفاق‌های چهل و دو سال از پادشاهی سلسله غزنویان بوده است. این کتال در سی فصل و بنا برگفته علی بن زید بیهقی در «زیادت از سی مجلد» نوشته شده است.  محتوای آن تا جلد چهارم همان مطالب تاریخ ناصری و تاریخ یمینی بوه، از جلد پنجم ــ که ابتدای آن از بین رفته ــ تا جلد دهم، همین تاریخ بیهقی است که به دست ما رسیده است. جلدهای بعدی رویدادهای سالهای ۴۳۲ تا ۴۵۱ بوده است. علی بن زید بیهقی می‌گوید که تعدادی از این سی جلد را در کتابخانه سرخس و کتابخانه مدرسه خاتون مهد عراق در نیشابور شخصا مشاهذه کرده است.

تاریخ بیهقی موجود که امروزه در اختیار ماست از نامه ارکان دولت مسعودی به امیرمسعود آغاز می‌شود و پس از روایت مهم‌تریت اتفاق‌های دوره حکومت مسعود غزنوی ، جلد نهم کتاب با تصمیم سلطان مسعود برای سفر به هند به پایان می‌رسد.

اوالفضل بیهقی در پایان همین جلد وعده می‌دهد که جلد دهم را با دو باب خوارزم و جبال آغاز خواهد کرد و سپس موضوع سفر مسعود را به هندوستان تا پایان ماجرا را روایت می‌کند. اما آنچه از جلد دهم به دست ما رسیده تنها درباره خوارزم است. با این‌حال ، در کتاب مطالب بسیار مفیدی درباره تاریخ غزنویان پیش از سلطنت مسعود غزنوی، و صفاریان و سامانیان و سلجوقیان و جز آن‌ها آمده است. همچنین اطلاعات گرانبهایی درباره شعرا و اشعار آنان دارد که در نوع خود نحصر به فرد است.

اهمیت تاریخ بیهقی از نظر تاریخی

تاریخ بیهقی از دو جنبه اهمیت دارد.. هم از لحاظ تاریخ نگاری و هم از نظر ادبی بسیار درخور توجه است. از لحاظ تاریخ نگاری عمده ‌ترین نکاتی که اهمیت و ارزش این کتاب را آشکار می‌سازد اینهاست:

1. حقیقت پژوهی و گزارش حقیقت و رعایت عدالت و انصاف در اظهارنظرها
2. مشاهده، نکته سنجی و باریک بینی بیهقی که باعث شده هیچ نکته‌ مهمی از نظر او دور نماند.

     3- قدرت استنباط بیهقی، شناخت او از جامعه عصر خود و تحلیل علل وقایع  

     4- معرفی منبع روایات و اطلاعات نویسنده در هر موضوع و اظهارنظر درباره درستی و نادرستی آن

اهمیت تاریخ بیهقی از نظر ادبی

از جنبه ادبی و سبک نگارش ، گیرایی و روانی نثر ، و ویژگیهای صرفی و نحوی نثر، تاریخ بیهقی از بهترین نمونه‌های نثر فارسی و اوج بلاغت و فصاحت در ادبیات فارسی شمرده می‌شود. نثر کتاب حاکی از تسلط بیهقی به زبانهای فارسی و عربی است بیهقی در نثرنویسی پیرو سبک استادش، ابونصر مشکان بوده است. مهمترین ویژگیهای نثر تاریخ بیهقی عبارت است از:

 ۱) اطناب، در مقابل ایجاز دوره قبل از بیهقی، به گونه‌ای که در عبارتها خدشه‌ای ایجاد نمی‌کند، بلکه از نقاط قوت این تاریخ محسوب می‌شود که جزئیات مطالب را روشن، و مقصود را بخوبی بیان می‌کند.

 ۲) توصیفات و ذکر جزئیاتی که خواننده را در برابر وقایع قرار می‌دهد و به تمام اجزای وقایع رهنمون می‌سازد.

 ۳) استشهاد و تمثیل ، به تقلید از نثر فنی عربی در قرن چهارم در بغداد ، که گاه به مناسبت با ابیاتی با ذکر نام و گوینده برای تأیید مدعا به کار رفته است.

 ۴) برخی ویژگیهای دستوری، از جمله به کار بردن فعل ماضی در معنای مضارع ، به کار بردن افعال ماضی و مضارع به صیغه مجهول، استعمال افعال ماضی به صیغه وصفی، حذف افعال به قرینه، حذف قسمتی از جمله، به کار بردن لغات و جمعها و مصادر عربی و ذکر کلمات تنوین دار طبق قواعد عربی. ۵) ذکر امثال و اصطلاحات فارسی متداول در آن روزگار.

نحوه روایت وقایع در تاریخ بیهقی

بیهقی به وقایع و اشخاص و ویژگیها و واکنشهای آنان، همچون نویسندگان ادبیات داستانی پرداخته و واقعه را مانند داستان شرح داده و به انجام رسانده است، نظیر ذکر بر دار کردن حسنک وزیر که داستانی تراژیک شده است. در شرح این واقعه بیهقی ضمن گزارش دقیق و عینی از سقوط وزیری مقتدر (حسنک) به شرح دسیسه‌ها و حکایتی از شقاوت و شهامت و ندای وجدان گناهکار می‌پردازد. این واقعه داستان نما، با مرگ سلطانی مقتدر (محمود) آغاز و با هلاکت وزیری مقتدر، در عهد مسعود، پایان می‌یابد. این واقعه تراژیک از دیدگاه جامعه‌شناسی تاریخی ایران درخور توجه است.

نسخه‌های مختلف تاریخ بیهقی

از تاریخ بیهقی نسخه‌های خطی فراوانی در کتابخانه‌های ایران و دیگر کشورهای جهان موجود است که نشان می‌دهد در چند قرن اخیر بسیار مورد توجه و پسند مردم بوده و شهرتی درخور داشته است.

تاریخ بیهقی موجود نخستین بار در ۱۸۶۲ در کلکته به تصحیح مورلی و به اهتمام ناسو لیز منتشر شد. در ۱۳۰۵ـ ۱۳۰۷ با تصحیحات و حواشی سیداحمد ادیب پیشاوری در تهران چاپ سنگی شد. طی سالهای ۱۳۱۹ و ۱۳۲۶ و ۱۳۳۲ش با تصحیحات و تعلیقات مفصّل سعید نفیسی در سه مجلد با عنوان تاریخ مسعودی. در ۱۳۲۴ ش به تصحیح علی اکبر فیاض با تعلیقات و فهرستها در تهران و در ۱۳۵۰ش به تصحیح همو در مشهد انتشار یافت. خلیل خطیب رهبر این کتاب را همراه با معانی واژه‌ها و شرح جمله‌های دشوار و برخی نکته‌های دستوری و ادبی در ۱۳۶۸ ش در تهران به چاپ رساند. برخی محققان در سالهای اخیر تاریخ بیهقی را با شرح و توضیح واژه‌ها و جملات به صورت گزیده به چاپ رسانده‌اند، از جمله زهرا خانلری (تهران ۱۳۴۸ش)؛ محمد دبیرسیاقی (تهران ۱۳۴۸ش)؛ یداللّه شکری (تهران ۱۳۵۶ ش)؛ خلیل خطیب رهبر (تهران ۱۳۶۷ ش)؛ محمدجعفر یاحقی و مهدی سیدی (تهران ۱۳۷۲ ش)؛ نرگس روان پور (تهران ۱۳۷۳ ش)؛ رضا مصطفوی سبزواری (تهران ۱۳۷۸ ش). یحیی خشاب و صادق نشأت، تاریخ بیهقی را به عربی ترجمه و چاپ کرده اند. (قاهره ۱۳۷۶). آرندس نیز آن را به روسی ترجمه و منتشر کرده است. (تاشکند ۱۹۶۲، مسکو ۱۹۶۹). کلیفورد ادموند باسورث نیز هم اکنون مشغول ترجمه تاریخ بیهقی به زبان انگلیسی است که دانشگاه کلمبیا مسئولیت انتشار آن را به عهده دارد.

تاریخ بیهقی هرچند از غزنویان طرفداری می‌کند با این حال بهتر از هر کتاب دیگری اشتباهات و اشکالات حکومت آنان را نشان می‌دهد، بعلاوه اطلاعات بسیار ارزشمندی در مورد چند و چون زندگی در آن روزگار و ارزش‌ها و اعتقادات آنان در اختیار می‌گذارد.

نسخه‌های خطی تاریخ بیهقی

در میان نسخه‌های تاریخ بیهقی، نسخه‌های معدودی -براساس روی شواهد و قرائن- متعلق به سده‌های نهم یا دهم هجری است ولی بیشتر نسخه‌ها متعلق به سال‌های بعد از هزار یا هزار و صد هجری (به ویژه سده سیزدهم) است. مشخص است که این فاصله زمانی و عدم تخصص و گاهی تعهد کاتبان و ناسخان باعث تغییر بسیاری از مطالب کتاب تاریخ بیهقی در این نسخه‌ها گشته‌است.

از دستکاری‌های نسخه‌های جدید باید به نوسازی زبان تاریخ بیهقی اشاره کرد چنان‌که زبان قدیمی آن را به زبان روزگار خود بازگردانده‌اند. برای مثال به تغییرات زیر می‌توان اشاره کرد:

ددیگر: ودیگر

همگنان: همگان

نبشتن: نوشتن

افتیدن: افتادن

دشمنایگی: دشمنانگی

تصحیح کتاب تاریخ بیهقی

تاریخ بیهقی را علی‌اکبر فیاض، بنیانگذار دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه مشهد، پس از ۲۵ سال پژوهش و مطالعه، تصحیح کرده. او پیش از چاپ کتاب درگذشت و رموز حروف لاتینی که وی برای نشان دادن علامت اختصاری نسخه‌ها در پایین صفحات آورده بود مشخص نشد. همچنین به جای مقدمه کتاب، مقاله وی با عنوان نسخه‌های خطی تاریخ بیهقی چاپ شد. چاپ منقح دیگری به تصحیح و توضیح محمدجعفر یاحقی و مهدی سیدی در دو جلد توسط انتشارات سخن منتشر شده است.