تا یک دهه دیگر، ایران در تاریکی فرو خواهد رفت!

از سال‌ها پیش نقشه راه آینده کشور با نگارش برنامه‌های توسعه پنج ساله در چند دوره‌ و برای تحقق چشم‌انداز ۲۰ ساله، اجرایی می‌شده است. در این برنامه‌ها ضریب رشد جمعیت، نیاز به انرژی و همچنین تقاضای نسل‌های آتی پیش‌بینی شده و برای آن مطابق امکانات، ژئوپلتیک، ثروت‌های سرزمینی و ... برنامه‌ریزی شده و راه‌های تحقق این اهداف تدوین و تصویب می‌شود. دولت‌ احمدی‌نژاد که دولت‌های نهم و دهم را تشکیل داد، برنامه‌ توسعه پنجم را کنار گذاشت (عباسپور تهرانی، خانه ملت ۱۳۸۹/۱۱/۰۶) سپس دولت روحانی برنامه ششم را نادیده گرفت. (دانش جعفری، مشرق نیوز  ۱۹ دی ۱۳۹۹)

به این ترتیب با هدف کنترل و دست‌اندازی به بودجه کشور، با بی‌توجهی به مطالعات و پژوهش‌های علمی برنامه چشم‌انداز توسعه کنار گذاشته شد بدون اینکه جایگزین مشخصی برای آن پیش‌بینی شود.

حالا کمبود منابعی که گریبان ملت و دولت سیزدهم را گرفته نتیجه بی‌توجهی دولت‌های گذشته به برنامه‌های بلندمدت است و امروزه زیرساخت‌هایی لازم داریم که حداقل ۱۲ سال پیش باید ایجاد می‌شد.

با توجه به اینکه سال‌ها است به برنامه‌های چشم‌انداز توسعه بی‌توجهی شده، در بودجه‌های سالیانه نیز اثری از برنامه ریزی در حوزه انرژی نمی‌بینیم. آنچه در این گزارش می‌خوانیم روایتی است از شتاب جهان در استفاده از انرژی‌های جایگزین و جا ماندن ایران در دهه آینده.

امیرحسین نظری

کارشناس انرژی

ایران کشوری کم آب ولی سرشار از منابع طبیعی همچون سوخت‌های فسیلی است. با این وجود ایران هم‌اکنون با بحران انرژی دست و پنجه نرم می‌کند. 

سال گذشته، قطعی‌های مداوم برق به شهروندان نشان داد که بحران انرژی چقدر جدی است و نگرانی‌های عمده‌ای در میان مردم ایجاد کرد. طبیعی است که در شرایط تحریم چنین مشکلاتی تشدید شوند اما برای شروع برنامه‌ریزی همین الان هم دیر است و واگذار کردن این مسئله به آینده بسیار غیرمسئولانه است.

ابتدا باید به ظرفیت‌های تولید برق ایران نگاه کنیم. از مجموع (تقریبا) نود هزار مگاوات، بیش از هفتاد هزار مگاوات ظرفیت برق تولیدی ایران مربوط به نیروگاه‌های فسیلی است.

تخمین زده می‌شود حدود سیزده هزار مگاوات ظرفیت برق تولیدی ایران مربوط به نیروگاه‌های برق‌آبی باشد و انرژی هسته‌ای در رتبه بعد قرار دارد. سهم انرژی‌های خورشیدی، زمین گرمایی، بادی، هیدروژنی و غیره بسیار اندک است.

بخش زیادی از سوخت نیروگاه‌های سیکل ترکیبی (فسیلی) و گازی از طریق گاز طبیعی تامین می‌شود. در سال‌های اخیر استفاده از مازوت به عنوان سوخت نیروگاه‌ها و آلودگی‌‌های ناشی از آن اعتراضات زیادی را در پی داشته است.

بنا بر اظهارات رئیس سابق سازمان حفاظت محیط زیست، فروش نرفتن مازوت به عنوان یک فرآورده نفت در بازار جهانی علت مصرف این سوخت در نیروگاه و صنایع بزرگ است. بنابراین، پافشاری بر تداوم استفاده از انرژی فسیلی باعث آلودگی بیشتر هوا، آسیب‌های جبران ناپذیر به طبیعت و از همه مهم‌تر هدر رفتن منابع این سرزمین می‌شود. 

علاوه بر تمام این ایرادات باید در نظر داشت که منابع سوخت فسیلی جهان رو به کاهش قرار دارند و نمی‌توان مدت زیادی به آن‌ها تکیه کرد.

 تخمین زده می‌شود با نرخ برداشت فعلی، تخلیه قطعی منابع نفت و گاز جهان در سال ۲۰۶۰ به وقوع بپیوندد، اما آثار آن را بسیار زودتر مشاهده خواهیم کرد. 

علاوه بر آن باید در نظر داشت که بسیاری از کشورها برنامه دارند که تا سال ۲۰۳۵، بخش عظیمی از نیاز انرژی خود را از طریق منابع غیر فسیلی تامین کنند. که احتمالا به آن معنا است که بیش از این نمی‌توان به منابع نفتی و گازی به چشم منبع درآمد لایتناهی نگاه کرد. 

باید از سفره نفت دست کشید و به فکر منابع انرژی و درآمد دیگر بود.

در دهه‌های اخیر، ایران توجه زیادی به انرژی برق‌آبی داشته است. اما باید توجه داشت که ایران ذاتا کشوری کم آب است و بنابر اظهارات آذری جهرمی، وزیر وقت ارتباطات، در توییتر، یکی از دلایل قطعی مداوم برق در تابستان گذشته، خشکسالی شدید و کاهش توان نیروگاه‌های برق‌آبی بوده است.

علاوه بر آن آسیب‌های زیست محیطی این شیوه نیز قابل توجه هستند. بنابراین، اگرچه ۱۵ درصد از برق مصرفی ایران از منابع برق‌آبی تامین شده اما این مقدار اصلا کافی نیست و باید به سایر انرژی‌ها توجه کنیم.

نکته دیگر اینکه ایران هشتمین تولیدکننده CO2 دنیا است و این در صورتی است که صنایع ایران حجم بزرگی از اقتصاد دنیا را شکل نمی‌دهند. از طرفی در میان ده کشور اول این لیست، تنها ایران و عربستان سعودی هستند که هنوز دست به اصلاحات عمیق در حوزه انرژی نزده‌اند و بقیه کشورهای این لیست برنامه‌های دقیقی در این حوزه ریخته‌اند و هم‌اکنون بخش قابل توجهی از انرژی مصرفی خود را از انرژی‌های تجدیدپذیر مناسب دریافت می‌کنند.

 اگرچه هم اکنون تخمین زده می‌شود حدود ۱۵ درصد انرژی مصرفی ایران برق‌آبی است، اما به دلایلی که ذکر شد، انرژی برق‌آبی برای اقلیم ایران مناسب نیست و بیش از این نمی‌توان روی آن حساب کرد.

همچنین یکی از انواع بسیار مقرون به صرفه تولید انرژی، استفاده از انرژی هسته‌ای است. دانش هسته‌ای ایران به حدی است که در این زمینه به مشکلی نخواهیم خورد. هم اکنون کره جنوبی ۲۵_ ۱۸ درصد انرژی مصرفی خود را از طریق انرژی هسته‌ای تامین می‌کند. 

می‌توان به طور خلاصه گفت که تصمیم‌گیران حوزه انرژی در دوران‌های اخیر نفت و گاز را منبعی تمام ناشدنی پنداشته بودند و توجه کافی به سایر منابع انرژی نکرده بودند.  

توافق پاریس یک فرصت مناسب جهت دریافت وام‌ها و مشورت‌های خارجی جهت کاهش استفاده از سوخت‌های فسیلی است. 

در مسیر تغییر شیوه‌های تولید انرژی، می‌توان از تجربیات کشورهایی چون اسکاتلند استفاده کرد که موفق شده‌اند بیش از ۹۰ درصد برق مصرفی خود را از طرق انرژی‌های پاک تامین کنند. 

باید در نظر داشت که شرایط جغرافیایی اسکاتلند امکان استفاده را امواج دریا برای تولید توان بالا را به آن‌ها می‌دهد و ضمنا جمعیت اسکاتلند کمی بیش از ۵ میلیون نفر است اما با این حال، آن‌ها به الگوی تحسین برانگیزی در حوزه انرژی تبدیل شده‌اند.

کانادا یک الگوی جالب دیگر است. کانادا یکی از بزرگترین تولیدکنندگان انرژی جهان است که در سال‌های گذشته توجه زیادی به انرژی خورشیدی داشته است. دولت مرکزی و دولت‌های ایالتی کانادا با تشویق شهروندان به تولید انرژی خورشیدی و فروش آن به شبکه برق و درآمدزایی از طریق آن، موفق شده‌اند آلاینده‌های زیست محیطی را کاهش دهند. 

علاوه بر آن، سیاست خرید تضمینی برق یکی از مفیدترین سیاست‌های به کار گرفته شده از طرف کانادا بوده که شهروندان را به سرمایه گذاری در برق خورشیدی تشویق کرده است.

در برنامه دولت کانادا، سرمایه اولیه از طرف دولت ایالتی تامین شده و کمک‌هزینه‌ای از طرف دولت مرکزی به ایالت اونتاریو اعطا شد. در ازای آن، دولت ایالتی بیشترین سهم را در سود سالانه ناشی از تولید برق خورشیدی داشت و این سرمایه‌گذاری برای دولت مرکزی بسیار دیربازده و کند بود، اما در نهایت به یک منبع درآمد مناسب برای دولت مرکزی تبدیل شد. در سال ۲۰۱۸ ظرفیت انرژی خورشیدی در اونتاریو ۲۸۷۱ مگاوات بود.

به صورت کلی و براساس محاسبات انجام شده توسط دولت کانادا در سال ۲۰۰۹ تاسیس نیروگاه‌های برق خورشیدی در مقیاس ۱ گیگاوات (هزار مگاوات)، نیاز به سرمایه اولیه حدود ۲ میلیارد دلار داشت که در مقایسه با سایر انواع نیروگاه‌ها با توان مشابه عدد خیلی بزرگی نیست اما نیاز به مساحت زیادی دارد و باید از سقف خانه‌ها یا مزارع وسیع خورشیدی جهت ساخت چنین نیروگاهی استفاده کرد. با این وجود می‌توان گفت که با توجه به بازدهی بالا، انرژی خورشیدی سرمایه‌گذاری بسیار مناسبی است و در صورتی که دولت‌ها از این سرمایه‌گذاری استقبال کنند بازدهی بسیار بالایی برای شهروندان خواهد داشت.

همچنین در اکثر کشورهایی که در حوزه برق خورشیدی سرمایه‌گذاری کردند، یارانه‌های چشمگیری برای شهروندان علاقمند در نظر گرفته شده است. این امر کمک می‌کند یک نیروگاه غیرمتمرکز وسیع با سرمایه‌گذاری دولت و شهروندان ساخته شود و پروسه گذار به انرژی خورشیدی بسیار آسان‌تر انجام شود.

چین از میانه دهه ۱۹۸۰، در سه مرحله اقدام به تحول تولید انرژی کرد اما دو بار شکست خورد. بنابر نظر کارشناسان، علت اصلی این شکست، انحصار دولتی در سرمایه‌گذاری و اجرا بود. پس از رفع انحصار و جذب سرمایه‌گذار و ایجاد رقابت در این حوزه، در مرحله سوم و طی دهه اخیر، چین موفقیت بسیار بزرگی را تجربه کرد. چین از زمان شیوع کرونا تاکنون، ۲۵۶ هزار مگاوات به ظرفیت توان تولیدی تجدیدپذیر خود اضافه کرده. مجموع ظرفیت انرژی بادی چین، برابر ۳۰۰ هزار مگاوات است.

توان برق خورشیدی تولیدی ژاپن در حال حاضر حدود ۳۰ هزار مگاوات است که از ده سال پیش تاکنون ۶ برابر شده. برخلاف چین، ژاپن روندی آهسته اما پایدار در پیش گرفته و تاکنون موفق بوده است. در سال ۱۹۹۶ ژاپن بازار انرژِی خود را رقابتی کرد و در نتیجه تولیدکنندگان مستقل انرژی به بازار وارد شدند و به مرور گسترش یافتند. 

قابل انتظار است که با نزدیک شدن به ۲۰۳۵ تقاضا برای نفت و گاز طبیعی با افت مواجه شود. با توجه به اینکه منبع درآمد اصلی ایران مبتنی بر نفت است، چنانچه تا سال ۲۰۳۵ قطار انرژی‌های تجدیدپذیر را در ریل قرار نداده باشیم، پس از آن کار بسیار سخت‌تری پیش رو خواهیم داشت. بررسی تاثیرات این اتفاق بر اقتصاد و فجایع ناشی از آن برعهده متخصصان آن حوزه است اما می‌توان گفت که اکنون هر ثانیه‌ای که می‌گذرد به زوال خود نزدیک‌تر می‌شویم و باید تا پیش از آن چاره‌ای بیاندیشیم. 

سناریوهای متفاوتی را می‌توان برای سیاستگذاری تغییر از انرژی فسیلی به انرژی‌های تجدیدپذیر و هسته‌ای متصور شد. اما باید در نظر داشت که با توجه به شرایط تحریم و بودجه محدود، نمی‌توان انتظار زیادی از بودجه دولتی داشت. علاوه بر آن، مشاهده‌های بالا نشان می‌دهند که در این زمینه سازمان‌های دولتی قابل اطمینان نیستند و بازدهی آن‌ها در مقایسه با بخش خصوصی بسیار پایین است. 

ایران در کمربند خورشیدی کره زمین قرار دارد. در بالا یک مثال از تولید انرژی خورشیدی ایالت اونتاریو آورده شد. مجموع ساعات روشنایی مفید اونتاریو در سال، به طور متوسط حدود ۲۰۰۰ ساعت است. در ایران، این مقدار به طور میانگین برابر ۳۰۸۰ ساعت است. 

واضح است که این مقدار در مناطق بیابانی ایران بسیار بالاتر است. اگرچه فاکتورهای دیگری جهت محاسبه هزینه- فایده طرح‌های عمده تولید انرژی خورشیدی در ایران وجود دارد، اما در صورت همکاری دولت، فرصت خوبی برای جذب سرمایه‌گذاران خارجی و واگذاری امتیاز تولید و فروش انرژی به شرکت‌های خارجی وجود دارد. همچنین باید به طور جدی از ظرفیت تولید غیرمتمرکز انرژی در سطح شهرها و روستاها استفاده کرد.

نکته قابل توجه این است که انرژی‌های تجدیدپذیر، از جمله انرژی خورشیدی با مشکلات فراوانی همراهند. برای مثال در زمستان انرژی تولیدی پنل‌ها با توجه به کاهش ساعات و روزهای آفتابی شدیدا کاهش می‌یابد و بنابراین توان ظرفیت نیروگاه‌ها فاکتور مناسبی برای بررسی پاسخگویی این نیروگاه‌ها به نیاز مصرفی نیست، با این حال در این یادداشت برای جلوگیری از پیچیدگی‌های محاسباتی برای خوانندگان، همه مباحث با واحد توان نیروگاه‌ها مطرح شده‌اند. همچنین، به علت مشکلات ذکر شده هر یک از انرژی‌های تجدیدپذیر، باید به روش‌های دیگر تولید نیز توجه کرد. یکی از روش‌های مرسوم، استفاده از دو شیوه متفاوت تولید انرژی مانند خورشیدی و بادی است. انتظار می‌رود که در زمستان‌ها با کاهش ساعات تابش آفتاب، شدت وزش بادها افزایش پیدا کند. بنابراین این دو شیوه می‌توانند در مقیاس کوچک مکمل خوبی برای یکدیگر باشند. در مقیاس بزرگتر، توجه به انرژی هسته‌ای که تاکنون سرمایه‌گذاری زیادی روی آن کرده‌ایم می‌تواند راه حل خوبی برای مشکلات احتمالی باشد.