با کمک روانشناسی سیگار را کنار بگذارید

شاید در نگاه اول افزایش مصرف دخانیات هشداری جدی محسوب نشود، اما با مطالعه آماری که سازمان بهداشت جهانی به مناسبت هفته مبارزه با دخانیات منتشر کرده بود صدای مراسم ترحیم را با وضوح بیشتری خواهید شنید.

مطابق این گزارش سالیانه ۸ میلیون نفر در اثر مصرف دخانیات و استعمال تنباکو جان خود را به مرگ تسلیم می‌کنند. این درحالی است که حدود ۲/۱ میلیون نفر از قربانیان تنها در معرض دود سیگار قرارگرفته ودند و خودشان سیگار استعمال نمی‌کردند.

در کشور ما حدود ۲۵ درصد مردان و ۴ درصد زنان بالای ۱۸ سال سیگار مصرف می‌کنند. سالانه ۷۰ میلیارد نخ توسط این افراد دود شده و ۶۰ هزار نفر نیز عمرشان را در اثر استعمال این محصول دخانی از دست می‌دهند.  

تکیه بر تکنیک های رفتاردرمانی در ترک سیگار/ با کمک روانشناسی سیگار را کنار بگذارید

امروزه کمتر کسی از مضرات مصرف سیگار بی اطلاع است با این وجود استعمال آن درحال تبدیل به یک همه گیری وحشتناک و خاموش است و در این جا یک پاسخ مهم مطرح می‌شود؛ چرا افراد با وجود اگاهی از آسیب‌های مصرف سیگار به استعمال آن ادامه می‌دهند.

سود هنگفت دولت‌ها و قاچاقچیان از تجارت سیگار، الگو برداری از سلبریتی مورد علاقه، در دسترس یا ارزان نبودن تفریح‌های سالم، خرده فرهنگ‌های جامعه همه از دلایل تمایل افراد به کشیدن سیگار است، ما در این گزاش سعی داریم با بررسی حالات روانشناختی افراد سرنخ تمایل آن‌ها به مصرف دخانیات را کشف کنیم و با تکیه بر تکنیک‌های رفتار درمانی گامی مثبت برای تشویق افراد به سمت ترک سیگار برداریم.

حسین ابراهیمی مقدم روانشناس بالینی و استاد دانشگاه در گفتگو با باشگاه خبرنگاران جوان درباره علل گرایش افراد به سیگار اظهار کرد: به جز تثبیت دهانی (توضیح این مسئله در قسمت دیگری از گزارش آمده است.)، الگو برداری و تلاش برای پدیرفته شدن در گروه همسال دلایل دیگری نیز وجود دارد که موجب گرایش فرد به مصرف سیگار می‌شود، برای مثال دسترسی آسان به مواد مخدر یکی از این عوامل است، از طرفی مشاهده می‌شود برای انجام تفریح‌های سالم مانند رفتن به سینما، تئاتر و شهربازی غالبا فرد باید متحمل زیادی شود در صورتی که مواد مخدر و سیگار با قیمتی ارزان ارائه می‌شود و افراد تصور می‌کنند می‌توانند با مصرف دخانیات تفریح کنند.

این روانشناس بالینی درباره ارتباط بیکاری با مصرف سیگار بیان کرد: بیکاری با مصرف مواد مخدر ارتباط تنگاتنگی دارد، افرادی که مشغولیت‌های ذهنی مثبت داشته، در محیط کار هستند یا فعالیت‌های اقتصادی و اجتماعی انجام می‌دهند کمتر به سمت مصرف مواد مخدر و دخانیات کشیده می‌شوند، اما افراد بیکار با این کار تا حدودی اوقات خود را پر می‌کنند. استرس و تفکرات غلطی مانند این که سیگار باعث بهبود حافظه می‌شود نیز از جمله مواردی است که گرایش افراد به مصرف سیگار را افزایش داده است.

ابراهیمی مقدمی افزود: برخی افراد به اشتباه تصور می‌کنند با مصرف سیگار می‌توانند خشونت خود را کاهش دهند.

وی درباره کلینیک‌های ترک سیگار اظهار کرد: در ایران کلینیک‌های ترک سیگار وجود دارد، اما متاسفانه این مراکز فعالیت بسیار منسجمی نداشته و تبلیغاتی که موجب آشنایی افراد با کلینیک‌های ترک سیگار شود انجام نشده است، یا حداقل من اطلاع دقیقی در این مورد ندارم.

ابراهیمی مقدم در توضیح رفتار درمانی برای ترک سیگار گفت: برخی تکنیک‌های روانشناسی و رفتار درمانی‌هایی وجود دارد که افراد با به کارگیری آن‌ها می‌توانند در ترک سیگار موفق‌تر باشند، یکی از این تکنیک‌ها استفاده از دست غیر مسلط است، یعنی فردی که راست دست است برای کشیدن سیگار از دست چپ استفاده کند این کار موجب می‌شود فردی به نوعی از کشیدن سیگار احساس ناخوشایند کند.

این روانشناس بالینی ادانه داد: استفاده از سیگار الکترونیکی نیز روشی است که در مواقعی توصیه می‌شود، برخی افراد ممکن است روش‌هایی که با غرقه سازی همراه است را توصیه کنند، اما از آن جایی که این روش آسیب‌های جدی‌ای برای ریه و شش‌ها دارد ما چنین توصیه‌ای نمی‌کنیم. در روش غرقه سازی به فرد گفته می‌شود مدام و پشت سر هم سیگار بکشد تا زمانی که از مصرف سیگار حالش بد شود.

وی گفت: این که افراد باور کنند با مصرف سیگار چه عوارضی برایشان ایجاد می‌شود می‌تواند تاثیر مثبتی بر ترک موفقیت آمیز سیگار داشته باشد، بسیاری از اوقات افراد از مضرات ترک سیگار آگاهند، اما آن‌ها را باور ندارند.

ابراهیمی مقدم افزود: همچنین تصویر سازی‌های ذهنی مانند این که فرد ریه آسیب دیده خود را تصور کند، یا تصویر ذهنی از دیدی که دیگران نسبت به فرد سیگاری دارند می‌تواند به ترک سیگار کمک کند، برای مثال فرد تصور کند دیگران از برخورد با او که به علت مصرف سیگار دندان‌های زردی دارد یا دهانش بوی نامناسبی می‌دهد چه احساسی دارند.

این روانشناس بالینی تصریح کرد: اگر فرد خود را به یک دوست، عزیز و یا حتی خودش متعهد کند که مصرف سیگار را ترک کند نسبت به فردی که در دنیای درونی خود تصمیم به ترک سیگار می‌گیرد موفقیت بیشتری در زمینه ترک این محصول دخانی خواهد داشت.

ابراهیمی گفت: اشخاص برای ترک سیگار می‌توانند از جدول نیز کمک بگیرند. به این ترتیب که فرد به ازای هر روزی که سیگار نکشید و آن را در جدول یادداشت کرد برای خود خوراکی یا چیزی که مورد علاقه اش است تهیه کند.

وی گفت: در میان مراجعان من فردی بود که برای ترک سیگار از روش عجیبی استفاده کرده بود، در واقع او برای ترک سیگار با این تصور که قلیان همیشه در دسترس نیست به مصرف قلیان روی آورده و آن را جایگزین مصرف سیگار کرده بود در صورتی که صرف قلیان مضرات بسیار بیشتری نسبت به سیگار دارد و همین امر موجب شده بود او با مشکلات عدیده‌ای رو به رو شود.

عاطفه شکیبا راد نیز یک روانشناس بالینی است که در گفتگو با باشگاه خبرنگاران جوان برخی از علل روانی گرایش به استعمال دخانیات و تکینیک‌های رفتاری برای ترک سیگار را توضیح می‌دهد؛ زیگموند فروید تأکید می‌کرد که پنج سال اول زندگی برای تشکیل شخصیت انسان بالغ بسیار با اهمیت است. وی معتقد بود که کودکان ۵ مرحله روانی جنسی را تجربه می‌کنند و کیفیت طی این مراحل رفتار آن‌ها را در بزرگسالی تعیین خواهد کرد.

شکیبا راد بیان کرد: اولین مرحله از رشد روانی جنسی، مرحله دهانی است که از تولد تا حدود ۱۸ ماهگی رخ می‌دهد. کودک از طریق لب و دهان خود با دنیا ارتباط برقرار می‌کند، در واقع او سعی می‌کند با قراردادن اشیا و تقریبا همه چیز به شناخت و درک آن چیز برسد همچنین از مکیدن و خوردن سینه مادر احساس آرامش و لذت می‌کند..

وی افزود: فروید معتقد بود اگر کودکان در دوران شیردهی و در ارتباط با مادر یا مراقبت کننده خود تعارضات زیادی را تجربه کنند برای مثال در زمان گرسنگی، مادر یا مراقبت کننده در دسترس نباشد یا کودک خیلی زود یا دیر از شیر گرفته شود این امر منجر به برآورده نشدن نیاز‌های دهانی و تثبیت در این مرحله می‌شود.

شکیبا راد گفت: طبق این دیدگاه این نیاز‌های حل نشده ممکن است در آینده خود را به عنوان رفتار‌های منفی مثل سوء مصرف الکل، پرخوری و سیگار کشیدن نشان دهند، در واقع فرد در سنین بالاتر با انجام این رفتار‌ها به طور ناخودآگاه سعی در تحریک اعصاب منطقه دهانی دارد.

این رواشناس بالینی تصریح کرد: بر این اساس می‌توان نتیجه گرفت تامین نادرست نیاز مکیدن در مرحله دهانی از دلایل گرایش افراد به مصرف سیگار است، اما باید به خاطر داشت که این تنها دلیل نیست و عوامل مختلفی باعث گرایش به مصرف سیگار و تقویت عادت سیگار‌کشیدن در فرد می‌گردند مثل عوامل فردی، شخصیتی، خانوادگی، اجتماعی و از همه مهمتر تاثیر همسالان در دوران نوجوانی و جوانی.

وی ادامه دارد: این جملات به طور فراوان از افرادی که سعی در ترک سیگار دارند شنیده می‌شود؛ بیش از ده بار به خودم قول ترک دادم، اما نتوانستم بیشتر از چند روز تحمل کنم، نمیدانم چیه می‌شود که مجددا سیگار می‌کشم مخصوصا مواقعی که اضطراب زیادی دارم. می‌دانم سیگار کشیدن ضرر دارد، اما نمیتوانم آن را ترک کنم. مدام خودم را بابت سیگار کشیدن سرزنش میکنم. عزت و اعتماد به نفس خود را از دست داده، اما نمی دانم چطور سیگار را ترک کنم.

این روانشناس بالینی گفت: نیکوتین یک ماده اعتیاد آور است که در سیگار وجود دارد، بنابر این زمانی که فرد مصرف سیگار را قطع می‌کند طبیعی است که بعد از چند ساعت تا چند روز سندرم محرومیت از نیکوتین را تجربه کند و دانستن همین نکته که حالات یاد شده طبیعی و موقتی است به فرد در ترک سیگار کمک می‌کند.

شکیبا راد اظهار کرد: علائم این سندرم می‌تواند شامل اضطراب، مشکلات خواب، احساس غم، سردرد، تهوع و استفراغ، خستگی، اختلال در تمرکز و هوشیاری، خشکی دهان و ... باشد که در افراد مختلف بر اساس سن، مدت زمان مصرف و شدت میزان مصرف نیکوتین متفاوت خواهد بود.

وی بیان کرد: اولین و مهمترین انگیزه برای ترک نیکوتین تصمیم قطعی فرد برای ترک سیگار است. معمولا افرادی که تازه شروع به سیگار کشیدن کرده و به صورت تفننی آن را مصرف می‌کنند تمایل زیادی به ترک ندارند، اما افرادی که مدت زمان طولانی سیگار را مصرف کرده و از وابستگی به آن خسته شده اند می‌توانند در ترک سیگار موفق‌تر باشند.

شکیبا راد گفت: برای ترک کردن نیکوتین راه‌های مختلی وجود دارد که اگر به درستی انجام شود غالب اوقات موفقیت آمیز است. روش‌های مرسوم عبارتند از رفتار درمانی، درمان با جایگزین‌های نیکوتینی و درمان دارویی و ... که ترکیب روش رفتار درمانی به همراه دارو بهترین و موثرترین روش برای ترک سیگار است.

وی بیان کرد: مهمترین مساله در ترک نیکوتین استفاده از دارو ۲ هفته پیش از ترک تا ۶ ماه بعد از آن همراه با جلسات پیگیری و انجام تمرین‌هایی است که در جلسات مشاوره آموزش داده می‌شود. از دیگر نکات حائز اهمیت در داشتن ترک موفقیت آمیز برخورداری از حمایت خانواده، دوستان یا مراکز حمایتی است و اگر تمام این موارد به همراه یکدیگر انجام شود ترک سیگار به راحتی انجام خواهد گرفت.

این رواشناس بالینی گفت: روان‌درمانی در ترک سیگار گستره‌ی وسیعی دارد. از نصیحت و توصیه به ترک آغاز و تا استفاده از تکنیک‌های مختلف رفتار درمانی پیش می‌رود. با توجه به نوع تخصص درمانگر، نوع درمان نیز متفاوت خواهد بود.

یکی از تکنیک‌های رفتاری در ترک سیگار روش بیزاری درمانی است. این شیوه به این صورت است که فرد در شرایطی قرار می‌گیرد تا مصرف سیگار با یک محرک بیزار آورِ همزمان همراه شود، برای مثال فردِ سیگاری وادار می‌شود پشت سرهم سیگار بکشد تا جایی که در طی جلسه‌ی درمانی به حد تهوع برسد در نتیجه سیگار کشیدن با حال ناخوشایند او تداعی خواهد شد.

در ادامه گزارش می‌توانید نظر یک روانشناس اجتماعی را درباره ارتباط اختلال‌های شخصیت بخوانید، علیرضا شریفی مشاور و روانشناس اجتماعی دراین باره می‌گوید: در رابطه با این که چه ارتباطی میان اختلال‌های شخصیتی و گرایش به اعتیاد و مصرف سیگار وجود دارد می‌توان گفت تقریبا تمام اختلال‌های شخصیتی از کلاسر (دسته) A، کلاسر B و کلاسر C با مقوله مصرف و اعتیاد به دخانیات و مواد مخدر ارتباط دارند.

این روانشناس اجتماعی گفت:، اما اختلال شخصیت در کلاسر b یعنی افرادی که شخصیت مرزی یا اختلال ۲ قطبی دارند به دلیل نا پایداری در رفتار بیشتر از سایر اختلال‌ها به مصرف سیگار گرایش دارند. البته نکته مهمی که باید بدانیم این است که در روانشناسی نمی‌توان مسیر را معکوس طی کرد یعنی ما می‌توانیم بگوییم احتمال مصرف سیگار در افرادی که شخصیت مرزی، ۲ قطبی یا ضد اجتماعی دارند از دیگران بیشتر است، اما نمی‌توانیم بگوییم که هر کس سیگار مصرف می‌کند الزاما اختلال شخصیت دارد.

شریفی گفت: به طور کل انواع اختلال‌های شخصیت یک رابطه معنی داری با مصرف مواد دارند. برای مثال افراد در کلاسر a بیشتر به سمت مصرف کوکائین، ماری جوآنا و امثال این‌ها کشیده شده، افراد کلاسر b گرایش به مصرف سیگار و سایر روان گردان‌ها دارند و افراد کلاسر c نیز به دلیل اجتنابی و گوشه نشین بودنشان امکان گرایش به مواد مخدر یا سیگار را دارند.

وی ادامه داد: بنابراین مصرف مشروف، روان گردان و ... می‌تواند امری رایج در میان افراد مبتلا به اختلال‌های شخصیتی باشد؛ و از میان این‌ها افراد مبتلا به اختلال شخصیت ضد اجتماعی، بایکولار منیک (منیک و شیدایی)، مرزی گرایش بیشتری به مصرف سیگار دارند.

این مشاور و روانشاس اجتماعی گفت: این که افراد مبتلا به افسردگی به مصرف سیگار کشیده شده و به آن اعتیاد پیدا کنند می‌تواند بسیار محتمل باشد، زیرا افسردگی باعث می‌شود افراد دوری گزین و انزوا طلب شوند. همچنین به این دلیل که افسردگی در بسیاری از موارد شاید بیش از ۷۰ درصد موارد با یک اختلال دیگر به نام اضطراب همراه است افراد از سیگار برای آرام کردن خود استفاده می‌کنند.

شریفی بیان کرد: سیگار بیشتر موجب تحریک شدن اعصاب دور لب و انتقال آن به مغز می‌شود در نتیجه این باعث می‌شود فرد به سیگار اعتیاد پیدا کند. سیگار تا ۱۱ دقیقه تمرکز فرد را افزایش می‌دهد و از دلایلی دیگر اعتیاد به سیگار خصوصا در میان نویسندگان، حسابدار‌ها و ... همین مسئله است.

وی اظهار کرد: در میان مراجعان من فری که به دلایل عجیب و غیرمعمول به مصرف سیگار روی آورده باشد وجود نداشت، در بین نوجوانان معمولا علت مصرف سیگار اثبات بزرگ شدن خود به دیگران، طرد نشدن از گروه همسلان و پذیرفته شدن در خرده فرهنگ‌هایی بود که مصرف سیگار از هنجار‌های طبیعی آن‌ها محسوب می‌شد.

شریفی گفت: دلیل مصرف سیگار در بزرگسالان و در میان مردان عمدتا عادت و در بین خانم‌ها در سال‌های اول اعتیاد برای کسب پرستیژ و در سال‌های بعد عادت و تبدیل شدن آن به امری رایج است.

این رواشنناس اجتماعی در مورد ترک سیگار بیان کرد: گاهی افرادی که سیگار را ترک می‌کنند از روش‌های خودساخته و فی البداهه استفاده می‌کنند، برای مثال برخی مداد را بین لب خود گذاشته و به جای سیگار استفاده می‌کنند. این مداد، سیگار خاموش و ..؛ و هر شئ‌ای که از آن مانند سیگار استفاده کنید باعث ایجاد حالت‌های مصرف سیگار در مغز می‌شود.

وی گفت: ما در ایران کلینیک‌های ترک سیگار داریم، اما تخصص آن‌ها صرفا ترک سیگار نیست، در کشور ما کلینیک‌های ترک اعتیاد فراوانی هستند که زیر نظر وزارت بهداشت یا سازمان بهدزیستی کار می‌کنند و بیشتر این کلینیک به صورت تخصصی به موضوع ترک سیگار پرداخته اند.

شریفی در پایان بیان کرد: در حوزه روانشناسی افرادی که در زمینه ترک سیگار کار می‌کنند معمولا کارگاه‌های ۳ روزه می‌گذارند و در این کارگاه‌ها با استفاه از تکینک‌های خاصی معمولا زمینه را به گونه‌ای فراهم می‌کنند که بیش از ۸۰ درصد افرادی که در این جلسات شرکت می‌کنند سیگار را ترک و بیش از ۷۵ درصد از این ۸۰ درصد هرگز به مصرف مجدد سیگار باز نمی گردند./باشگاه خبرنگاران