همه چیز درباره زندگی و آثار علی حاتمی شاعر سینمای ایران

سرویس فرهنگی مستقل‌آنلاین: محل تولد علی حاتمی دقیقاً همان‌جایی است که رضا خوشنویس در سریال هزاردستان به آن اشاره کرده:

خیابان شاهپور، خیابان مختاری، کوچه اردیبهشت. مادرش خانه‌دار و پدرش صفحه‌آرای یک چاپخانه در تهران بود. علی حاتمی دومین فرزند پسر خانواده بود و از همان کودکی به تئاتر علاقه نشان داد. این دل‌بستگی پای او را به تماشاخانه‌های لاله‌زار باز ‌کرد. او در آنجا شیفته بازی هنرمندانه جعفر توکل بود و آرزو داشت روزی برسد که تئاتری بسازد که جعفر توکل در آن بازی کند.

از همان زمان، حاتمی به داستان‌های ایرانی و ملی علاقه‌مند شد و تصمیم گرفت کارهایی را بر اساس این موضوعات انجام دهد. زمانی که در کلاس نهم تحصیل می‌کرد برای یادگرفتن اصول اولیه نمایشنامه‌نویسی به هنرستان هنرپیشگی تهران می‌‌رفت؛ کمی بعد به هنرستان آزاد هنرهای دراماتیک رفت. سختگیری مهدی نامور رئیس هنرستان نسبت به نمایشنامه‌هایی که هنرجویانش می‌نوشتند تا در سالن هنرستان اجرا شود، باعث شد استعداد علی حاتمی شکوفا شود و در فراگیری فنون و شگردهای نمایشنامه‌نویسی، بخصوص گفت وگونویسی مهارت خاصی از خود نشان دهد.

حاتمی اولین نمایشنامه‌اش را با عنوان دیب (دیو) نوشت و در اردیبهشت‌ماه 1344 برای کودکان در تالار نمایش هنرهای دراماتیک به مدت 3 شب روی صحنه برد.

در سال 1345 نمایشنامه مدرنی با عنوان آدم و حوا یا برج زهرمار نوشت که تحولی مهم در کار او محسوب شد؛ و همین نمایش باعث آشنایی او با مسئولان تلویزیون گردید که در آن روزها به دنبال جذب جوانان بااستعداد بودند.

او به دانشکده سینما و تئاتر دانشگاه هنر رفت و از رشته ادبیات نمایشی فارغ‌التحصیل شد. او شروع به نوشتن نمایشنامه کرد و نمایشنامه‌های «ساتن»، «قصه حریر»، «ماهیگیر»، «حسن‌کچل»، «چهل‌گیس» و شهر «آفتاب و مهتاب» را برای اجرا بر روی صحنه تئاتر نوشت.

کارنامه سینمایی علی حاتمی

اولین تجربه سینمایی حاتمی، فیلم حسن‌کچل در سال 1349 بود. موفقیت نمایش‌نامه حسن‌کچل و استقبال بسیار خوب تماشاگران موجب شد که چند تن از دست‌اندرکاران سینما علی حاتمی را تشویق کنند که را ترغیب کنند که نسخه سینمایی این نمایش‌نامه را بسازد و شانس خود در عرصه سینما را آزمایش کند. علی عباسی، تهیه‌کننده سینما که نمایش حسن‌کچل را دیده بود، برای ساخت فیلم آن پا پیش گذاشت اما چون به نظرش علی حاتمی درزمینه سینما بی‌تجربه بود تمایل داشت می‌خواست شخص دیگری فیلم را کارگردانی کند، اما حاتمی مخالفت کرد و سرانجام توانست عباسی را راضی کند کرد که خودش فیلم را بسازد. حسن‌کچل اولین فیلم موزیکال ایرانی با الهام از داستان‌های کهن ایرانی در سینمای ایران به شمار می‌آید. فیلم با استقبال بسیار خوبی تماشاگران مواجه شد و سکوی پرش حاتمی در سینمای ایران گشت.

موفقیت حسن‌کچل باعث شد علی حاتمی از تئاتر فاصله بگیرد و تمام تمرکز خود را متوجه سینما کند. او پس از حسن‌کچل فیلم طوقی را در سال 1349 ساخت. حاتمی در فیلم طوقی به پدیده کبوتربازی یکی از رسوم و تفریحات مردان که گاهی به علاقه‌ای افراطی تبدیل می‌شد، پرداخت. در فیلم علاقه زیاد به یک طوقی و تلاش برای به دست آوردن آن، در نهایت به یک فاجعه تبدیل می‌شود.

فیلم بعدی حاتمی در سال 1350 بابا شمل نام داشت که بازگشت او به سینمای موزیکال موردعلاقه‌اش درباره لوطی و لوطی‌گری محسوب می‌شود. حاتمی سال ۱۳۵۱ سال پرکاری را پشت سر گذاشت و سه فیلم پشت سرهم ساخت، فیلم‌های قلندر، ستارخان و خواستگار. در این سه فیلم نیز ردپایی از سینمای موردعلاقه حاتمی به چشم می‌خورد. در میان آن‌ها فیلم ستارخان، رویکردی جدید به یک حادثه تاریخی مهم معاصر بود و ماجرای قیام مشروطیت و زندگی ستارخان و باقرخان را از زاویه‌ای تازه موردبررسی قرار می‌داد. گرچه بعضی از منتقدان به فیلم تاختند و آن را تحریف تاریخ دانستند.

علی حاتمی در تلویزیون

 پس از ساخت فیلم‌های پی‌درپی در سینما حاتمی تصمیم گرفت همکاری با تلویزیون را نیز تجربه کند. حاصل این همکاری دو سریال داستان‌های مولوی در سال 1352 و سلطان صاحبقران در سال 1354 بود.

سال ۱۳۵۶ علی حاتمی دوباره به سینما بازگشت و یکی از شاهکارهای مسلم خود و یکی از بهترین فیلم‌های پیش از انقلاب را ساخت. فیلم داستان یک خانواده قدیمی در تهران است که در آن برادر بزرگ خانواده (با بازی جمشید مشایخی) سرپرستی خانواده را بر عهده دارد و بهروز وثوقی برادر کوچک‌تر که دچار اختلالات ذهنی است نیز در این خانواده زندگی می‌کند او موردتوجه برادر بزرگ‌تر خود است. فیلم مانند دیگر فیلم‌های علی حاتمی مبتنی بر اصول و ارزش‌های اخلاقی است و تلاش دارد نگرش‌های غلط جامعه ایران را در زمینه‌های مختلف اخلاقی اصلاح کند. به‌عنوان مثال برادر بزرگ‌تر (حبیب) در این فیلم، شخصی درستکار فداکار است، اما آن‌قدر در این خصوصیات راه افراط را در پیش‌گرفته و آن‌قدر به برادر کوچک‌تر خود (مجید) توجه نشان داده که دیگران را از یاد برده است و حتی در طول فیلم دیده می‌شود که این‌همه توجه او به مجید به ضرر مجید تمام می‌شود. زمانی حبیب متوجه افراط‌وتفریط خود می‌شود که کار از کار گذشته است. فیلم که نمونه مناسبی است از هماهنگی میان فرم و محتوا بسیار از سوی تماشاگران و منتقدان مورد استقبال قرار گرفت.

پس از ساخت سوته‌دلان علی حاتمی کار نوشتن فیلم‌نامه سریال هزاردستان را آغاز کرد که در ابتدا «جاده ابریشم» نام داشت. حاتمی برای نوشتن فیلم‌نامه سریال به فرانسه سفر کرد و موهایش را از ته تراشید تا حتی خجالت بکشد به خیابان برود و تمام تمرکزش روی مشغول نوشتن فیلم‌نامه باشد. متن سریال بارها بازنویسی شد که حتی گفته می‌شود این بازنویسی‌ها به بیش از ۱۰ بار نیز رسیده است. تولید سریال در سال ۱۳۵۸ آغاز شد و حدوداً هشت سال طول کشید تا سرانجام سریال «هزاردستان» آماده پخش شود. علی حاتمی برای تولید این سریال تهران قدیم را دوباره بازسازی کرد و حاصل کارش با نام شهرک سینمایی غزالی به‌عنوان یکی از دکورهای مهم تلویزیون و سینمای ایران باقی ماند. این سریال روایتگر زندگی رضا تفنگچی است که در اواخر دوره احمدشاه قاجار دست به اسلحه می‌برد و یک سلسله ترور را آغاز می‌کند، او در سال‌های پایانی عمر کار خوشنویسی را پی می‌گیرد و از رضا تفنگچی به رضا خوشنویس تبدیل می‌شود.

علی حاتمی در سینمای پس از انقلاب

حاجی واشینگتن در سال 1361، اولین فیلم حاتمی بعد از انقلاب اسلامی به شمار می‌آید. فیلم، ماجرای اولین سفیر ایران در آمریکا را به تصویر کشیده است. در سال ۱۳۰۶ هجری قمری، حاج حسین قلی‌خان نوری از سوی ناصرالدین‌شاه به‌عنوان سفیر ایران به آمریکا اعزام می‌شود. سفارت ایران در آمریکا هیچ ارباب‌رجوعی ندارد، از طرفی بودجه سفارت ایران در آمریکا به‌شدت کاهش می‌یابد و سفیر مجبور می‌شود خدمه را نیز مرخص کند و موقعیت کمیک سفارت در ابتدای فیلم با گذشت زمان به تراژدی تبدیل می‌شود. این فیلم باید در امریکا ساخته می‌شد اما به دلیل مسائل سیاسی، در ایتالیا ساخته شد. عزت‌الله انتظامی در مصاحبه‌ای ادعا گفته در طول پنج ماه اقامت گروه تولید در ایتالیا، آن‌ها با مشکلات مالی زیادی دست‌وپنجه نرم کرده‌اند. فیلم «حاجی واشنگتن» با بازی عزت‌الله انتظامی، اسماعیل محمدی و ریچارد هریسون ساخته شد. تهیه موسیقی فیلم بر عهده محمدرضا لطفی و شهرام ناظری بود. فیلم در سال ۱۳۶۱ فقط اجازه نمایش در جشنواره فجر را پیدا کرد و بعد از آن توقیف بود و در زمان حیات علی حاتمی اجازه نمایش پیدا نکرد تا اینکه در ۲۰ خرداد ۱۳۷۷ به اکران عمومی درآمد و چندین بار هم از تلویزیون پخش شد.

در سال ۱۳۶۲ حاتمی، فیلم کمال‌الملک را ساخت، فیلمی بر اساس زندگی این نقاش بزرگ ایرانی و رابطه‌اش با شاه و دربار قاجار. حاتمی سعی کرد در این فیلم، هم بعد تاریخی و هم بعد سرگذشت فیلم را حفظ کند و با تکیه بر رابطه حکومت با یک هنرمند به ترسیم ضعف‌ها و چالش‌های فرهنگی و هنری در آن زمان بپردازد. در این فیلم بازی‌های درخشانی از بازیگرانش شاهد بودیم که در خاطر بسیاری از تماشاگرانش هنوز باقی است.

سپس حاتمی فیلم جعفرخان از فرنگ برگشته را بر اساس نمایشنامه‌ای به همین نام اثر حسن مقدم ساخت. سپس در سال ۱۳۶۸ فیلم ماندگار مادر را جلوی دوربین برد که از فیلم‌های محبوب بسیاری از تماشاگران سینمای ایران به شمار می‌آید. فیلم روایت روزهای پایانی زندگی مادری پیر است که در خانه سالمندان به سر می‌برد. او که بعد از سال‌ها تلاش و تحمل مشکلات بسیار و بزرگ ‌کردن فرزندانش حالا در آستانه مرگ قرار گرفته است از فرزندانش می‌خواهد که او را به خانه قدیمی‌شان ببرند و همه در این روزهای پایانی در آنجا دور هم جمع شوند.

فیلم بعدی حاتمی، دلشدگان بود که در سال ۱۳۷۰ ساخته شد. در این فیلم موزیکال که ماجرایش در زمان سلطنت احمدشاه می‌گذرد، تاجری فرنگی به بهانه رونق فرهنگ و هنر، قصد دارد با پر کردن چند صفحه از چند موسیقی‌دان ایرانی، ردیف‌های اصیل موسیقی ایرانی را که در حال فراموشی است، از گزند گذر زمان محفوظ نگه دارد. به همین منظور جمعی از بهترین نوازندگان زمانه را انتخاب می‌کند. موسیقی ماندگار فیلم توسط پرویز مشکاتیان ساخته شد و استاد محمدرضا شجریان نیز خواننده قطعات موسیقی فیلم است.

حاتمی که از سال‌های اولیه دهه هفتاد، مطالعه و تحقیق درباره زندگی جهان‌پهلوان تختی را آغاز کرده بود، بعد از پشت سر گذاشتن سختی‌های زیاد بالاخره در سال ۱۳۷۵، ساخت فیلم جهان‌پهلوان تختی را آغاز کرد؛ اما پس از آنکه تنها بخش‌هایی از فیلم را جلوی دوربین برده بود بیماری سرطان به سراغش آمد و در بیمارستان بستری شد و مجبور شد پروژه‌اش را نیمه‌کاره رها کند. ادامه فیلم بعداً توسط بهروز افخمی پس از درگذشت علی حاتمی ساخته شد.

پس از مرگش نیز دو فیلم بر اساس هزاردستان با تدوین واروژ کریم‌مسیحی (به نام‌های کمیته مجازات و تهران روزگار نو) ساخته شد.

مرگ علی حاتمی

علی حاتمی در حالی که در اوج پختگی هنری خود قرار داشت به سرطان پانکراس مبتلا و در ۱۴ آذرماه ۱۳۷۵ بر اثر عوارض ناشی از این بیماری دار فانی را وداع گفت. محل دفن پیکر او قطعه هنرمندان بهشت‌زهرا است و در چپ و راست او رقیه چهره آزاد (ملقب به مادر سینمای ایران و بازیگر نقش مادر در فیلم "مادر" ساخته علی حاتمی) و رسام عرب زاده (طراح برجسته فرش‌های ایرانی) به خاک سپرده‌شده‌اند. بر روی سنگ‌قبر او دیالوگی از فیلم حاجی واشنگتن یکی از ماندگارترین فیلم‌هایش نقش بسته: «آیین چراغ خاموشی نیست.»

زندگی شخصی و خانوادگی علی حاتمی

همسر علی حاتمی زری خوشکام از بازیگران سینمای پس از انقلاب و لیلا حاتمی دختر اوست.

فیلم‌های سینمایی علی حاتمی

• حسن‌کچل (1348)
• طوقی (1349)
• باباشمل (1350)
• قلندر (1351)
• خواستگار (1352)
• ستارخان (1353)
• مجموعه تلویزیونی مثنوی مولوی (1354)
• سلطان صاحبقران (1355)
• سوته‌دلان (1356)
• هزاردستان (1358)
• حاجی واشنگتن (1361)
• کمال‌الملک (1363)
• مادر (1368)
• دلشدگان (1371)
• جهان‌پهلوان تختی (1375) که پس از مرگ حاتمی به کارگردانی بهروز افخمی ادامه یافت

سریال‌های تلویزیونی علی حاتمی

• جنگل و آشپزی
• داستان‌های مولوی
• سلطان صاحبقران
• هزاردستان