نگاهی به کتاب جاودانه «کمدی الهی» اثر دانته؛ سفری خیالی و هنرمندانه به دوزخ، برزخ و بهشت

سرویس فرهنگی مستقل‌آنلاین: دانته نوشتن این کتاب را در سال ۱۳۰۸ میلادی آغاز کرد و تا زمان مرگش در سال ۱۳۲۱ میلادی به مدت 13 سال نوشتن آن طول کشید.

زندگی دانته نویسنده کمدی الهی

دانته متولد شهر فلورانس است؛ شهر مشاهیر هنر و اندیشه. داوینچی، میکل‌آنژ و نیکولو ماکیاولی، تنها سه همشهری مشهور دانته به‌حساب می‌آیند. فلورانس، مهد هنر و فلسفه، به پرورش مشاهیری مانند دانته، عادت دارد؛ اما این شهر با دانته چنان مهربان نبوده‌ است.

داستان زندگی دانته، دست‌کمی از تراژدی‌های بزرگ ندارد. به عقیده‌ی مورخان، عامل همه‌ی بدبختی‌های دانته، ورود او به عرصه‌ی سیاست است. او با رسیدن به مقام ریاست دیوان عالی کشوری، ده‌ها نطق آتشین علیه پاپ بونیفاس هشتم قرائت کرد که همین اعمال او باعث شد تا به اتهامات مختلف در دادگاه، احکام سخت‌گیرانه‌ای نسبت به او صادر شود. بدترین آن‌ها این بود که اگر دانته توسط مقامات قضایی و دولتی فلورانس دستگیر شد، زنده در آتش سوزانده شود. همین حکم، باعث آوارگی دانته و خروج همیشگی او از فلورانس شد.

«کاش در خانه‌ی خودم مرده بودم»؛ آخرین جمله‌ای که دانته پیش از مرگ گفت، همین بود و حتی با جنگی که فلورانسی‌ها برای پس گرفتن نویسنده‌‌ی شهیر شهرشان در برابر مردم شهر راونا راه انداختند، هیچ‌وقت جسد او به فلورانس برنگشت.

دانته در کتاب خود از دو نفر اسم برده و کتاب را به آن‌ها تقدیم کرده‌ است. یکی از آن‌ها، استاد فلسفه‌اش، برونتو لاتینی و دیگری، کان گرانده دلا اسکالا، کسی است که بیست سال پایانی زندگی‌اش در شهر راونا را مهمان او بود.

ساختار روایت در کمدی الهی

این کتاب در ابتدا کمدی (به ایتالیایی: Commedìa) نام داشت و بعدها جیووانی بوکاچیو (نویسنده هم‌عصر دانته) واژه الهی را به آن افزود و نام کمدی الهی برای اولین بار در چاپ ونیز به سال ۱۵۵۵ بر جلد این کتاب ظاهر شد.

راوی این کتاب زبان اول شخص است و دانته در این کتاب، روایتی از سفری خیالی به دوزخ، برزخ و بهشت را برای خوانندگان روایت می‌کند.

کمدی الهی از نخستین کتاب‌های ادبیات ایتالیا به شمار می‌آید و درعین‌حال از بزرگ‌ترین آثار ادبی کلاسیک دنیا. بعد از انتشار «کمدی الهی» این اثر به مقیاس و محک سخن‌پردازی زبان ایتالیائی تبدیل شد همچنان که زبان سعدی و حافظ برای ما کمال ادبیات فارسی بشمار می‌رود؛ زیرا هنوز هم کسی نتوانسته است در ایتالیا پا از حد دانته فراتر گذارد.

در سراسر این کتاب غالباً شاعر مطلبی مشروح را در یک یا دو جمله خلاصه کرده و این ایجاز در عین آنکه قدرت و تسلط عجیب او را در زبان و نظم می‌رساند، اثر وی را به یکی از پیچیده‌ترین آثار ادبی جهان تبدیل کرده است.

بسیاری از اشعار «کمدی الهی» امروز در ایتالیا و اروپا ضرب‌المثل شده‌اند و درست به همان صورت که ما به هر مناسبت از حافظ و سعدی نقل‌قول می‌کنیم در ایتالیا از کمدی الهی شاهد می‌آورند. بعضی از این اشعار از ایتالیا فراتر رفته و صورت بین‌المللی پیداکرده‌اند و از آن جمله می‌توان شعر بسیار معروفی را که بر سر در «دوزخ» نوشته شده است نقل کرد که: «ای آنکه داخل می‌شود، دست از هر امیدی بشوی»

کمدی الهی یک داستان استادانه بسیار عالی است که از قدرت داستان پروری دانته حکایت می‌کند. طرز گفتار و شیوه نقل حوادث و وقایع و دقتی که در وصف جزئیات و ریزه‌کاری‌های «سفر» به دوزخ و برزخ و بهشت بکار رفته، بدین داستان طولانی صورتی خاص می‌دهد و آن‌ را به شکل سفرنامه واقعی یک مسافر درمی‌آورد، بطوریکه از همان اول خواننده فراموش می‌کند که آنچه می‌خواند زاده خیال‌پردازی یک شاعر است؛ و بالعکس چنین می‌پندارد که واقعاً یک نفر مسافر، همچنان که از شهری به شهری و از کشوری به کشوری سفر می‌کند، در اینجا به سفر دنیای دیگر رفته و این حوادث را عیناً بچشم دیده و جزئیات آن‌ها یادداشت کرده است تا برای دیگران نقل کند. حتی از روی مندرجات این مجموعه، به‌آسانی می‌توان «نقشه جغرافیائی» دوزخ و طبقات مختلف آن و طول و عرض قسمت‌ها و همواری و ناهمواری جاده‌ها و وضع رودها و برج و باروها و صخره‌ها و غیره را تعیین کرد؛ این قدرت عجیب دانته را در جلب‌توجه خواننده «و جذب او» از راه بکار بردن کلمات و تشبیهات و استعارات و جملات خاصی که تأثیر آن‌ها به‌دقت و با تسلط کامل در روانشناسی حساب‌شده است بالاتفاق یکی از نوادر عالم ادب شمرده‌اند. یک نویسنده و دانته‌شناس معروف معاصر آمریکائی «مک – الیستر» دراین‌باره می‌نویسد: ترکیب صداها و آثار ترس، ترحم، وحشت، نفرت، اشتیاق، نگاه، گفتار، در سراسر این اثر بخصوص در «دوزخ» طوری است که هر کس بی‌اختیار خودش را در وسط آن صحنه‌ای احساس می‌کند که دانته برای او تجسم می‌دهد، چنانکه می‌توان وی را استاد واقعی «هنر سه‌بعدی دنیای امروزی دانست»

«کمدی الهی» یک اثر عالی فکری و فلسفی نیز است. این مجموعه در حقیقت عصاره ایست از علوم و اطلاعات و نظریات و عقاید فلسفی چند هزارساله بشری که در آن با ترکیب خاصی درآمیخته‌اند. در این کتاب چنان‌که گفته‌اند «مجموعه کمالات و ممیزات انسانی بعلاوه طبیعت و گذشته و حال محصول خاصی پدید آورده که برای همه مردم جهان و همه ادوار و قرون قابل‌درک و استفاده باشد»

بدیهی است در این ترکیب باید دو نکته را از هم کاملاً مجزا کرد، یعنی مفهوم کلی آن‌ها از صورت خاص مسیحی و کاتولیکی آن جدا نهاد. از نظر اخیر «کمدی الهی» یک اثر مسیحی است و حتی در آن، تعصب‌ها و غرض‌ورزی‌هایی دیده می‌شود که خواننده امروزی را مخصوصاً اگر غیر مسیحی باشد ناراحت می‌کند. ولی از این صورت ظاهری گذشته این مجموعه صورتی بسیار عمیق‌تر دارد که جنبه فلسفی و تمثیلی آن است و این آن صورتی است که به‌عکس جنبه اول برای «تمام ادوار و تمام سرزمین‌ها» یعنی برای «بشر» ساخته‌شده است خود دانته در یکجای «کمدی» می‌گوید: شما که دیده بصیرت دارید از ورای الفاظ به راز پنهان این اشعار مرموز پی می‌‌برید

از این نظر سرتاسر کمدی الهی پر است از تمثیل‌ها و اشارات و استعاراتی که باآنکه شش‌صد سال است محققین و متتبعین درباره آن‌ها تحقیق و امعان نظر کرده‌اند باز برای بسیاری از آن‌ها کاملاً روشن نشده است. تقریباً هر یک از حوادث و گفتگوها و اشارات این اثر به نکته‌ای پنهانی اشاره می‌کند که شاعر همه‌جا از توضیح صریح آن خودداری کرده ولی خوب پیداست که مفهوم ظاهری آن‌ها منظور اصلی او نیست. حتی اشاره اینکه «به راست چرخید» یا «به چپ چرخید» همه‌جا مفهوم تمثیلی خاصی دارد؛ و فقط وقتی‌که از این نظر بدین مجموعه نگریسته شود روشن می‌شود که راز عظمت و اشتهار عجیب «کمدی الهی» چیست و چرا متفکرین و ادبای اروپا مقام این اثر را تا بدین درجه بالا شمرده‌اند.

در سفر دانته به دنیای پس از مرگ، دو راهنما او را همراهی می‌کنند؛ در دوزخ و برزخ راهنمای او «ویرژیل»، شاعر رومی است که چند قرن پیش از دانته زندگی می‌کرده و در بهشت راهنمای او بئاتریس پورتیناری است که دانته او را دوست می‌داشته و در کتاب زندگانی نو به شرح عشق خود به او پرداخته است. «البته در برخی منابع ذکر شده که بئاتریس همانند ویرژیل (که سمبل عقل و منطق بشری است) جنبه سمبولیک داشته و مظهر عشق و فروغ الهی است؛ و اشاره دانته به عشق زمینی خود در کتابی با مضمون خدا و فروغ و حد اعلای کمال بعید به نظر می‌رسد.» (به نقل از شجاع‌الدین شفا)

دانته در این کتاب از مراحل مختلف دوزخ، برزخ و بهشت می‌گذرد و در این مراحل با شخصیت‌های مختلف تاریخی برخورد می‌کند تا عاقبت در آخرین مرحله بهشت به دیدار خدا می‌رسد. ساختار این سه قلمرو بعد از مرگ از الگوی مشابه نُه مرحله‌ای به‌علاوه یک قسمت برتر پیروی می‌کند: نُه حلقه جهنم به همراه طبقه خود شیطان در زیر آن، نُه حلقه برزخ با باغ عدن در بالای آن و نُه طبقه آسمانی بهشت به همراه بالاترین طبقه بهشت که خدا در آن ساکن است. کتاب کمدی الهی تمثیلی از زندگی انسان است که به سفری در زندگی پس از مرگ می‌رود. این کتاب به‌عنوان هشداری برای جامعه فاسد نوشته شد تا مسیر خود را به سمت زهد و کمال تغییر دهد.

کمدی الهی و ادبیات فارسی

اولین ترجمه فارسی از کمدی الهی توسط شجاع‌الدین شفا در سال ۱۳۳۵ و در انتشارات امیرکبیر انجام شد. او در مقدمه‌ای مبسوط در این کتاب به بررسی کمدی الهی، زندگی و آثار دانته، نقش و تأثیر کمدی الهی بر ادبیات جهان پس از خود، پرداخته است. کمدی الهی پس از انقلاب مجوز تجدید چاپ دریافت نکرد و تا سال‌ها نایاب بود تا اینکه بالاخره از وزارت ارشاد مجوز نشر گرفت اما در آغاز آن توضیحی اضافه شد مبنی بر اینکه شجاع‌الدین شفا، از «معاندین» انقلاب بوده و چاپ این کتاب دلیلی بر توجیه و تأیید شخصیت مترجم نیست.

ارتباط کمدی الهی با متون کهن فارسی همواره موضوعی موردتوجه منتقدان بوده است. طی دهه‌های اخیر، برخی این اثر را با ارداویراف‌نامه که در اواخر دوره ساسانیان به زبان و خط پهلوی نوشته شده مقایسه کرده‌اند. ارداویراف‌نامه حدوداً هزار سال پیش از کمدی الهی به سفر به دنیای پس از مرگ می‌پردازد. در ایران، در دو اثر باستانی دیگر غیر از ارداویراف‌نامه، موضوع سفر به دنیای پس از مرگ را ثبت کرده‌اند: کتیبه کرتیر در سرمشهد متعلق به دوران ساسانیان و دیگری در افسانه ویشتاسب یا گشتاسب‌شاه.

همچنین برخی بر این باورند که بخش‌هایی از کمدی الهی دانته درباره دوزخ و بهشت، به‌شدت با «سیرالعباد الی المعاد»، سروده حکیم سنایی غزنوی شباهت و همسویی دارد. یکی از این شباهت‌ها، شباهت‌های تشبیهی میان این دو اثر است.

نیکلسون، مستشرق انگلیسی، بر این عقیده است که کمدی الهی متأثر از رساله الغفران نوشته‌شده است. «رساله الغفران» که نوشته شاعر معروف عرب، ابوالعلا المعری است، یک معراج‌نامه به‌شمار می‌آید. این معراج‌نامه شرح سفری خیالی است که در آن، شخصی به عالم پس از مرگ می‌رود و در این سفر با شخصیت‌های گوناگون اسلامی و دوران جاهلیت روبرو می‌شود و با آن‌ها گفتگو می‌کند.

برخی هم «الاسراء»، «فتوحات مکیه» و «معراج‌نامه» نوشته محی‌الدین ابن عربی را منبع الهام دانته در نوشتنِ کمدی الهی می‌دانند. دانته در طبقه اول دوزخش اشخاصی مانند بوعلی سینا و صلاح‌الدین ایوبی را ملاقات می‌کند و همچنین بزرگانی چون ارسطو و هومر که در نوع خود تجربه‌ای بی‌نظیر به‌حساب می‌آید.

شخصیت‌های مهم حاضر در کمدی الهی

در کتاب از اشخاص مشهوری چون ابن‌سینا، اطلس، جالینوس، بقراط، کلئوپاترا، اقلیدس، ابن رشد، ویرژیل، لوکرزیا، صلاح‌الدین، هومر، انئید، سنکا، بونیفاس هشتم، ارفئوس، سلستین پنجم، سقراط، ارسطو، افلاطون، بروتوس، ذیمقراطیس، کرنیلیا، بطلمیوس، هلن، دیوسکوریدس، امپدوکلس، لوکن، هراکلیوس، تالس، سمیرامیس، نینوس، ژولیا، زنون، آمفیارئوس، آرونس، ریچارد شیردل، داردانوس، مارسیا، آناکساگوراس، دیوجانس، پائولو، هریس، اوید، فرانچسکا، فیلیپو آرجنتی، پاریس، اورفئوس، زئوس، آشیل، میشل اسکوت، اسکندر مقدونی، تیرسیاس، آتیلا، تارکوئین نام برده شده‌است.