همه چیزهایی که لازم است درباره گنبد سلطانیه زنجان بزرگترین گنبد خشتی جهان بدانید

سرویس فرهنگی مستقل‌آنلاین: استان زیبای زنجان در شمال غربی ایران قرار گرفته و برای گردشگرانی به دنبال جاذبه‌های بکر جذاب هستند  یکی از بهترین گزینه به حساب می‌آید. مستقل‌آنلاین در مطلب پیش رو به گنبد سلطانیه یکی از دیدنی‌های تاریخی استان زنجان می‌پردازد که بازدید از آن شما را بی‌شک شگفت‌زده خواهد کرد.

اهمیت گنبد سلطانیه زنجان

گنبد سلطانیه در زنجان و بر اساس بررسی هایی انجام شده از نظر ارتفاع پس از کلیسای سانتا ماریای ایتالیا و مسجد ایاصوفیه ترکیه سومین گنبد مشهور جهان است و همچنین از آن به عنوان بزرگترین گنبد آجری تاریخی در جهان یاد می ‌شود.

این گنبد زیبا و منحصر به فرد ایرانی در فهرست آثار جهانی یونسکو هم نیز به ثبت رسیده است. جالب است بدانید گنبد سلطانیه الهام بخش معماران در بنای کلیسای سانتاماریا دلفیوره ایتالیا (کلیسای جامع فلورانس ) و بنای مشهور تاج محل هند نیز بوده است. از دیگر ویژگی های این بنا که موجب اهمیت فراوان آن شده وزن بسیار سنگین (حدود ۱۶۰۰ تن) است که  در طول حدودا ۷۰۰ سال کماکان پابرجا بوده و تنها ۸ سانتی متر نشست کرده است.

تاریخچه گنبد سلیمانیه زنجان

این گنبد زیبا در شهر سلطانیه و در ۳۰۰ کیلومتری تهران قرار گرفته است و با بنای فیروزه‌ای رنگش از جاده زنجان به قزوین چون نگینی در میان دشت‌های سرسبز می‌درخشد.

گنبد سلطانیه به فرمان الجایتو (حاکم مغول) طراحی و بنا گردید تا پس از مرگش آرامگاه او باشد. براساس منابع تاریخی او در ابتدا مسلمان نبود اما در نیمه های ساخت بنای گنبد سلطانیه به اسلام روی آورد و به زیارت حضرت علی در نجف رفت و تلاش کرد  تا آرامگاه ایشان را از نجف به سلطانیه بیاورد که با مخالفت علمای شیعه زمان روبرو و منصرف شد. سپس این بنا را به آرامگاه خود اختصاص داد. با این وجود کمی از خاک نجف را با خود به سلطانیه آورد و آن را در ساخت گنبد مورد استفاده قرار داد.

کار طراحی این گنبد هشت ضلعی بر عهده فضل‌الله همدانی وزیر محبوب دربار ایلخانیان بود. این بنای زیبا در طول مدت ده سال توسط معماری به نام سید علی شاه به همراه سه هزار کارگر ساخته شد. بعد از اتمام ساخت بنا کار تزیین بنا آغاز شد و حدود سه سال به طول انجامید.

معماری گنبد سلطانیه زنجان

این بنا باشکوه‌ترین عمارت به سبک معماری آذری و حتی کل معماری ایران است که در جوارش آرامگاه سلطان محمد خدابنده (الجایتو) ساخته شده‌است. از ارسن بزرگ سلطانیه که شامل بیمارستان، خانقاه و میانسرای آن بوده، تنها گنبدخانه و آرامگاه الجایتو به جای مانده است. میان سرای ذکر شده گفته می‌شود  به اندازه دو برابر میدان نقش جهان اصفهان بوده‌است. فضای تربت خانه‌ها بعدها به آن اضافه شده‌است.

بنا دربرگیرنده دو دوره تزئینات است. دور اول تزئینات آجر و کاشی بوده که به واسطه آجر و کاشی آیاتی از قرآن و نام الله و محمد و علی و نام سلطان نوشته شده‌است اما پس از مدتی به دلیلی ناشناخته سلطان محمد خدابنده دستور می‌دهد تزئینات کاشی را با گچ بپوشانند.

بنای گنبد سلطانیه زنجان از سه طبقه تشکیل شده است که سبک نمای آن تقلیدی است از معماری سلجوقیپلان بنا در قسمت همکف و همچنین طبقه اول با فضاهای اطراف گنبد نیز به صورت مستطیل هستند اما در طبقه‌های دوم و سوم به صورت هشت ضلعی در می‌آید. طول هر کدام از اضلاع این هشت ضلعی ۱۷ متر است.

این بنا شامل ۸ ایوان و ۸ مناره است در رابطه با عدد ۸ هنوز برداشت دقیقی وجود ندارد اما براساس حدس  کارشناسان دلیل آن مربوط به ساعت خورشیدی است و عده ای هم دلیل آن را الهام از ۸ در بهشت (ابواب البر یا درهای نیکی) می‌دانند.  گنبد سلطانیه در تعداد پله ها نیز از اصول اسلامی تبعیت می‌کند و تعداد ۱۱۰ پله دارد که یادآور حروف ابجد با نام علی (ع) است.

مصالح بنای گنبد سلیمانیه زنجان

مصالح اصلی استفاده شده در معماری بدنه اصلی آجر است. در قسمت گنبد روکشی از کاشی‌های فیروزه‌ای و لاجوردی نیز دیده می شود که به صورت معرق‌کاری شده به کار رفته است، ملات مورد استفاد در بنا نیز مخلوطی از گچ و مقدار اندکی آهک است.

قسمت‌های اصلی بنای گنبد سلطانیه زنجان

در بخش جنوبی گنبد سلطانیه زنجان یک بخش مشهور با عنوان تربت خانه وجود دارد که دارای حدود ۱۷ متر طول، ۸ متر عرض و ۱۶ متر ارتفاع دارد. پادشاه الجایتو پس از آنکه از انتقال جسد حضرت علی و امام حسین ناامید شد، دستور داد تا از خاک نجف و کربلا به سلطانیه نیز انتقال دهند و در ساخت بخشی از بنای گنبد سلطانیه از آن خاک استفاده کنند. روی دیوارهای محراب روبروی درب با استفاده از تربت امام حسین (ع) سوره الملک با دو خط ثلث و کوفی دیده می‌شود. به همین دلیل این قسمت به تربت خانه مشهور شده است. کاشی‌های طلایی رنگ و منقوش و هشت گوش این بخش از بنا و ازاره های آن از نظر هنر کاشی‌کاری شگفت انگیز، هنرمندانه و بی‌نظیر است. ازاره یا روکش حفاظتی دیوار به حاشیه تزیینی گفته می‌شود که از کف اتاق تا ارتفاع یک متری را پوشانده است.

سردابه گنبد سلطانیه زنجان

یکی دیگر از بخش‌های گنبد سلطانیه در زنجان سردابه است که در ضلع جنوبی زیر تربت خانه قرار گرفته است، برخی معتقدند که زمان ساخت این قسمت به پیش از ساخت گنبد در این مکان بازمی‌گردد. سردابه در حقیقت محل دفن پادشاهان و بلندپایگان در آن زمان بوده است و ورودی این قسمت ارتفاع کمی دارد تا بازدیدکننده موقع ورود به آن مجبور به خم کردن سرش باشد تا ادای احترامی به متوفیان این مکان باشد. این بخش از طریق ایوان جنوبی تربت خانه قابل دسترسی است. در وسط سردابه محل مقبره قرار دارد و در دو طرف آن دو فضای کوچک دیده می شود. با وجود اینکه کاووش های به عمل آمده در این محل حاکی از وجود هیچ گونه قبری را در سرداب نبوده اما مورخین و محققین همچنان بر این عقیده‌اند که سلطان محمد خدابنده در همین سرداب مدفون است.

گنبد خانه گنبد سلیمانیه زنجان

گنبد خانه یکی دیگر از بخش های گنبد سلطانیه در زنجان حدود ۵۰ متر و قطر دهانه مرکزی آن ۲۵.۵ متر است. این گنبد از جمله اولین نمونه‌های موجود از این گنبد در جهان است که از دو پوسته تشکیل شده و حدود ۱۶۰ سانتی متر ضخامت دارد و فضای خالی بین دو پوسته نیز ۶۰ سانتی متر است. دو جداره بودن گنبد نشان‌دهند هوشمندی معمار را در ارتباط با مسائل ایستایی است که با ایجاد فضایی توخالی، موجب مقاوم شدن بنا را در مقابل زلزله شده است. فضای داخلی گنبدخانه در گنبد سلطانیه در زنجان ۸ جرز سنگین با عرض ۶.۷۸ متر قرار گرفته که موجب انتقال وزن گنبد به شالوده ها می‌شود. سطح مقطع هر کدام از این جرزها حداقل ۵۰ متر مربع است و حدودا فشاری معادل ۲۰۰ تن بار را می‌تواند تحمل کند.

کتیبه های گنبد سلطانیه زنجان

در بسیاری از بخش‌های گنبد سلطانیه کتیبه هایی بر اساس آیات قرآن به چشم می‌خورد در تمامی دیوارهای گنبد و همچنین دورتادور طبقه همکف سوره فتح را نیز می‌توان مشاهده کرد. بالای درب اصلی ورودی به آرامگاه در قسمت شرقی بنا، مزین به آیات آیت الکرسی است و داخل ایوان طبقه اول نیز سوره اخلاص (توحید) نقش بسته است. در بدنه های بنا نیز کتیبه‌های مزین به آیاتی از سوره های الانبیاء المومنون و الملک به چشم می‌خورد و همچنین تمامی دیوارهای طبقه اول و دوم کتیبه هایی با نام علی و محمد وجود دارد. در دیگر کتیبه های موجود در گنبد سلطانیه در زنجان حدود شش بار سبحان الله، پنج بار نام محمد (ص)، پنج بار نام علی (ع)، محمد رسول الله، سلطان ظل الله و … تکرار شده است.

ساعت آفتابی گنبد سلیمانیه زنجان

در این گنبد نورگیرهایی دارد وجود دارد که در آن دوران به عنوان ساعت از آن استفاده می‌شده است. زمانی که نور از سوراخ اصلی گنبد به داخل آن می تابید نشان‌دهنده زمان اذان ظهر بوده است، نوری که از پنجره های بزرگ می تابیده است، ساعت را نشان می داده و نوری که از پنجره های کوچک به داخل می تابید نشان دهنده دقیقه بوده است. این ویژگی یکی از ویژگی های خارق العاده و هوشمندانه و مبتکرانه معماری آن است.

نظر تاریخ شناسان درباره گنبد سلطانیه زنجان

آرتور اپهام پوپ، شرق شناس و تاریخ‌نگار برجسته آمریکایی، بنای تاج محل در هند را اقتباسی از گنبد سلیمانیه می‌داند از گنبد سلطانیه به عنوان الگویی برای آن بنای مشهور و زیبا یاد می‌کند. او درباره این بنا چنین می گوید: «گنبد سلطانیه بسیار مستحکم، پر روح است و بنایی است که در آن همه چیز درجای خود قرار دارد، حتی فشار روی بنا هم درست در جایی که باید باشد، است و به همین دلیل است که این سازه، یک شاهکار هنری است.»

حافظ‌ ابرو، از مورخان‌ دوره‌ تیموری‌ نیز درباره‌ گنبد سلطانیه چنین نوشته است: «بنایی بی‌ نظیر که‌ مانند آن‌ در اقصی نقاط‌ دنیا وجود ندارد.»

دسترسی به گنبد سلطانیه زنجان

این بنای باشکوه و زیبا در استان زنجان، شهر سلطانیه، میدان علامه حلی، بلوار علامه حلی، خیابان اریباد واقع شده است. زمان بازدید از آن همه روزه به جز ایام شهادت و سوگواری در شش ماه اول سال از ۸:۰۰ الی ۲۰:۰۰ و در شش ماه دوم سال از ۸:۰۰ الی ۱۸:۳۰است.