کتیبه و محوطه تاریخی بیستون کرمانشاه؛ سنگ‌نگاره‌هایی به قدمت تاریخ

 سرویس فرهنگی مستقل‌آنلاین: محوطه تاریخی و فرهنگی بیستون در دامنه کوه بیستون در شهر بیستون و در کنار راه باستانی و کهن کرمانشاه به همدان جای گرفته‌است. این مجموعه تاریخی و فرهنگی در تاریخ ۷ مهر ۱۳۸۱ با شماره ثبت ۶۴۶۳ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

تاکنون ۲۸ اثر از آثار تاریخی کوه بیستون در فهرست آثار ملی ایران و ۱۳ اثر همراه کتیبه بیستون در ۸ ژوئیه ۲۰۰۵ در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت جهانی رسیده‌اند.

تاریخچه بیستون

کوه بیستون در کنار یک جاده باستانی مهم و پر رفت‌وآمد قرار گرفته و این مسیر، محل عبور کاروان‌های تجاری و مسافری و همچنین نیروهای نظامی از شهرهای بابل و بغداد به سمت کوه‌های زاگرس و اکباتان بوده‌است. این موضوع باعث شده که پادشاهان ایران با ساخت بیستون قصد داشته‌اند قدرت خود به نمایش بگذارند.  

وجه تسمیه بیستون

نام بیستون از واژه بغستان به معنای جایگاه خدایان برگرفته شده است. بیستون در اصل و در آغاز «بغستان» نام داشته‌است که از دو کلمه «بغ» به معنی خدا و «ستان» که پسوند مکان به معنی جایگاه و سرزمین است تشکیل شده‌ و مجموعا معنی «جایگاه خدایان» بوده‌است. این واژه در قرن‌های اولیه دوران اسلامی «بهستون» بوده که به معنای ستون نیکوست و یا ستون بهتر است (از اتصال به/بهتر و ستون). لازم به ذکر است که امروزه بیستون خوانده می‌شود. یادآوری می‌گردد شکل واژه‌ای که امروزه «بیستون» به معنی «بدون ستون» گفته می‌شود، از گویش‌های محاوره‌ای بوده و فاقد اعتبار تاریخی است.

اولین اشاره تاریخی به این جایگاه در کتاب دیودوروس سیکولوس بوده که در آن قسمتی از نوشته‌های کتزیاس یونانی دربارهبیستون ذکر شده‌است. در این اشاره کتیبه بیستون کنده‌کاری شده توسط سمیرامیس ملکه اسطوره‌ای آشوری معرفی شده است. در آن اشاره به بیستون چنین گفته شده که کوه بیستون پیشکشی به محضر اورامزدا بوده است.

کوه بیستون

کوه بیستون یکی از کوه‌های کوهستان پرآو است که در اطراف شهر بیستون و در ۳۲ کیلومتری شرقی شهر کرمانشاه قرار گرفته ‌است. دیواره بیستون که سنگ‌نبشته بیستون بر روی آن کنده‌کاری شده با ارتفاع ۱۲۰۰ متر و طول بیش از ۵۰۰۰ متر، از مهم‌ترین دلایل جذابیت این محوطه برای بنای آثار تاریخی بوده‌است. این دیواره مرتفع‌ترین دیواره ایران و پنجمین دیواره بلند جهان محسوب می‌شود.

سراب بیستون

سرآب بیستون در محوطه تاریخی و فرهنگی بیستون قرار گرفته و در تاریخ ۲۵ اسفند ۱۳۸۰ با شماره ثبت ۵۰۲۰ در زمره آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. سرآب بیستون شصت وششمین اثر طبیعی ملی است که توسط سازمان میراث فرهنگی در ۳ مرداد ۱۳۸۸ در لیست میراث طبیعی ایران قرار گرفت.

غار شکارچیان در بیستون

غار شکارچیان (غار بیستون) غاری مربوط به دوران پارینه‌سنگی است که در تاریخ ۱۹ اسفند ۱۳۸۰ با شماره ثبت ۴۸۸۹ در لیست یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.کاوش‌‌ها در غار شکارچیان (غار بیستون) در سال ۱۹۴۹ (۱۳۲۸) و درطی سفر اکتشافی باستان‌شناس و انسان‌شناس آمریکایی به نام کارلتن کوون به غرب زاگرس آغاز شد. یک زبان‌شناس بنام کامرون، او را همراهی می‌کرد. کوون پس از نخستین بازدید از غار، چند ماه بعد به مدت دو هفته به کاوش در این غار پرداخت که منجر به کشف هزاران ابزار سنگی مربوط به فرهنگ موستری و بقایای استخوان حیوانات شکار شده‌ای چون گوزن و اسب وحشی شد. قدمت این یافته‌ها بین ۷۰ تا ۴۰ هزار سال تخمین زده می‌شود.

غار مرخرل بیستون

غار مرخرل متعلق به دوران پارینه‌سنگی میانی است که در تاریخ ۱۹ اسفند ۱۳۸۰ با شماره ثبت ۴۸۸۵ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

نیایشگاه مادی در بیستون

نیایشگاه مادی در محوطه تاریخی و فرهنگی بیستون قرار گرفته‌است و در تاریخ ۱۹ اسفند ۱۳۸۰ با شماره ثبت ۴۸۸۳ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

سنگ‌نبشته بیستون

سنگ‌نبشته یا کتیبه بیستون بزرگترین سنگ‌نبشته جهان، نخستین متن شناخته شده ایرانی[۱۱] و از آثار دوران هخامنشیان (۵۲۰ قبل از میلاد) است که بر دامنه کوه بیستون حکاکی شده‌است. سنگ‌نبشته بیستون یکی از مهم‌ترین و مشهورترین سندهای تاریخ جهان و مهم‌ترین متن تاریخی در زمان هخامنشیان است که شرح پیروزی داریوش بزرگ را بر گوماته مغ و اسیر کردنیاغیان را نشان می‌دهد.

این اثر هم از سال ۲۰۰۶ یکی از آثار ثبت شده ایران در میراث جهانی یونسکو است.

نکته‌های اصلی متن کتیبه بیستون به این شرح است:

• معرفی داریوش از زبان خود او
• سلسله هخامنشی و چگونگی در دست گرفتن پادشاهی توسط هخامنشیان
• شیوه حکمرانی داریوش
• مرگ کمبوجیه
• طغیان گئوماتا و کشته شدن او در پاییز ۵۲۲ ق م
• شورش و طغیان در بسیاری از سرزمینها و سرکوبی آن‌ها و بازپس‌گیری نواحی بسیاری که از فرمانبرداری سر باز زده بودند
• شرح پیروزیهایی که در 19 جنگ نصیب داریوش شده‌است از جمله پیروزی مهم و دشوار بر سکاها
• چگونگی استقرار آرامش و امنیت در امپراتوری پهناور هخامنشی
• رد ادعاهای یاغیان ضدحکومت
• هشدار نسبت به دروغگویی و دفاع از راستی و راستگویی
• دعای نیک در حق کشور و مردم سپاسگزاری داریوش از کمک‌های اهورامزدا در پیروزی بر دشمنان و بازگشتن صلح
• اندرز به پادشاهان آینده و کسانی که کتیبه بیستون را می‌خوانند
• نام کسانی که در پیروزی  بر گئوماتا از داریوش پشتیبانی کردند
• اشاره به انتشار متن کتیبه در سراسر قلمرو هخامنشی به خط میخی و سه زبان پارسی باستان، بابلی و عیلامی.

پیکره هرکول در بیستون

پیکره هرکول در کناره شاهراه باستانی در محوطه تاریخی بیستون از سنگ تراشیده شده‌است. این مجسمه در دوران سلوکی ساخته شده است. این پیکره که بر سکویی به طول ۲/۲۰ متر به پهلوی چپ به‌طور نیم خیز به آرنج تکیه کرده و در دست چپش پیاله‌ای دارد که تا نزدیک صورت بالا آورده است و دست راستش بر روی پای راست قرار گرفته و پای چپ را تکیه‌گاه پای دیگر نموده‌است. طول این پیکره ۱/۴۷ متر است که به‌طور برجسته از سنگ کوه تراشیده شده و از پشت به کوه پیوسته است.

نقش برجسته بلاش در بیستون

سنگ بلاش یا نقش برجسته بلاش مربوط به دوره اشکانیان است که در محوطه تاریخی و فرهنگی بیستون واقع شده و در تاریخ ۱۹ اسفند ۱۳۸۰ با شماره ثبت ۴۸۸۴ به ثبت آثار ملی ایران رسیده است.

سنگ‌نگاره گودرز در بیستون

سنگ‌نگاره گودرز یا نقش برجسته گودرز یا پیکره گودرز، نقش‌برجسته‌ای است که گودرز یکی از پادشاهان اشکانی بر دامنه کوه بیستون از خود بر جای گذاشته است. در این اثر، پیکره گودرز به سیمای سواری زره پوش بر اسبی سواره شده و با نیزه بلند به سواری دیگر حمله کرده و او را از اسب واژگون کرده‌است. این نقش برجسته کنار نقش برجسته مهرداد دوم پادشاه دیگر اشکانی کنده شده‌است. یک کتیبه یونانی بالای این نقش برجسته این سوار زره پوش اشکانی را «گودرز پسر گیو» معرفی کرده‌است.

دیدگاه عمومی این است که گودرزی که اینجا معرفی شده همان گودرز دوم اشکانی است بر مهرداد یکی از رقیبانش و نیز بر کاسیوس سردار رومی پیروز شده بود. در بالای سر گودرز نقشی است که به عقیده یونانیان رب‌النوع پیروزی در فرهنگ یونان باستان است. اما دیدگاهی دیگر این گودرز را همان گودرز یکم می‌داند که در اواخر پادشاهی مهرداد دوم در بابل به نام خود سکه زده و در نقش برجسته مهرداد دوم در بیستون «شهربان شهربانان» خوانده شده‌است.

بخشی از این اثر توسط ساخت کتیبه شیخ علی خان زنگنه نابود شده است.

نقش مهرداد اشکانی در بیستون

پیکره مهرداد دوم یا نقش میتریدات اشکانی یکی دیگر از پیکره‌های باستانی محوطه تاریخی بیستون است. این پیکره بر دیواره‌ای که روبه‌روی کتیبه داریوش بزرگ هخامنشی بوده و در پایین آن کنده‌کاری شده‌است. در این پیکره‌تراشی، مهرداد دوم اشکانی (۸۷/۸۸-۱۲۳/۱۲۴ پیش از میلاد) ایستاده و در مقابل او پنج تن از بزرگان اشکانی به چشم می‌خورند. این بزرگان ایستاده و با دست راست پیشکشی را تا روبه‌روی چهره شان بالا آورده و به مهرداد نشان داده‌اند. خود مهرداد دوم نیز دست راست را در پاسخ به آنان بالا آورده است. یک کتیبه یونانی که بالای سر این پیکره‌ها دیده می‌شود که بزرگان اشکانی را به ترتیب از چپ به راست چنین شناسانده است: کوهزاد، مهراد، مهرداد رازدار، گودرز شهربان شهربانان، شاه شاهان بزرگ مهرداد.

کاخ بیستون

کاخ بیستون یک کاخ مخروبه شده ساسانی است که در محوطه تاریخی و فرهنگی بیستون قرار گرفته است. این کاخ نیمه‌تمام ساسانی از سال ۱۳۵۵ شمسی تا به حال به‌صورت پیاپی مورد کاوش باستان‌شناسی واقع شده‌است. تاکنون شش بار کاوش باستان‌شناسی در آن انجام شده و کاوشگران در این شش فصل حفاری به اطلاعات نسبتاً مهمی دست یافته‌اند. براساس اطلاعات به‌دست آمده، این منطقه در دوران ساسانی در حال تبدیل شدن به یک کاخ بود که به دلایلی، نیمه‌کاره باقی ماند و در دوره‌های بعد به کاروانسرا تبدیل شد که این کاروانسرا نیز بر به دلیل یک زلزله کاملاً ویران شد. بعدها در دوره قاجار، روستایی بر روی آن ساخته شد. در نهایت نیز در سال ۱۳۵۴ شمسی حدود ۲۷۰ خانه‌ای که روی این محوطه تاریخی ساخته شده بود، مورد تملک قرار گرفت و عملیات کاوش آغاز شد.

فرهاد تراش در بیستون

فرهاد تراش، فرهاد تاش، فراتاش، فرای تاش اثری که در سمت غربی کتیبه و نقش برجسته مشهور داریوش بر دامنه کوه بیستون دیواره‌ای عظیم به ارتفاع نزدیک به ۴۵ متر و طول حدود ۲۰۰ متر کنده‌کاری شده که مربوط به دوره ساسانیان است که با مرگ پادشاه نیمه کاره باقی ماند. این اثر در تاریخ ۱۹ اسفند ۱۳۸۰ با شماره ثبت ۴۸۸۷ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.