معرفی ارگ بم کرمان؛ بزرگترین سازه باستانی خشتی در جهان

سرویس فرهنگی مستقل‌آنلاین: این ارگ عظیم که در مسیر جاده ابریشم قرار دارد قرن 5 پیش از میلاد ساخته شده است و تا سال 1850 پس از میلاد نیز همچنان مورد استفاده بود. به طور قطع مشخص نیست چرا ارگ بم پس از آن دیگر مورد استفاده قرار نگرفت.

کل بنای ارگ بم یک قلعه بزرگ است که در مرکز آن ارگ قرار گرفته شده، اما به دلیل ظاهر پرابهت ارگ، که مرتفع‌ترین قسمت بنا به شمار می آمد، کل بنای دژ به عنوان ارگ بم خوانده می‌شود.

جغرافیای ارگ بم

 ارگ بم در شمال شرقی شهر بم قرار گرفته است. از سمت شمال به رودخانه بم یا رودخانه پشترود، از سمت شرق به یخچال قدیمی و باغهای محله باغ دروازه، از سمت جنوب به پارک تازه تاسیس ارگ و محله حافظ آباد و از سمت غرب به محله مزار خواجه مراد راه دارد.

مجموعه ارگ بم، شامل شهر قدیم و قلعه با مساحت حدودا 20 هکتاری است.  مساحت ارگ و قلعه نزدیک به 6 هکتار است. بخش علیا یا همان و ارگ حکومت نشین و مرکز فرماندهی سیاسی و نظامی شهر بوده و خانه‌ها و بناهای آن مشرف به قلعه یا بخش علیا داشتند است.

 معماران این بنای عظیم و زیبا آن را بر فراز صخره ای وسیع، در جنوب رودخانه ی پشت رود (رودخانه ی بم) ساخته‌اند. شهر بم و دیواری که به شهربست (دیوار ربض شهر بم) مشهور است در جنوب و در فاصله بین دو رودخانه (یکی از این رودخانه ها پشت رود است)، واقع شده است. امروزه رودخانه پشت رود به عنوان یکی از خیابان های میان شهری مورد استفاده قرار می‌گیرد.

 شهر تاریخی دارزین، قلعه دختر، بنای چارطاق، ساختمان کوشک و پیر علمدار از جمله بناهای های باستانی هستند که عظیم‌ترین بنای خشتی جهان را احاطه کرده‌اند. شهر دارزین با قدمتی متعلق به دوران پیش از میلاد حضرت مسیح (ع)، در زمین های شمال غربی شهر بم امروزی ساخته شده است و امروزه تنها یک روستای کوچک در قسمت غربی آن باقیمانده است.

 قلعه دختر نیز در شمال رودخانه پشت رود (رودخانه ی بم)، واقع شده است. بنای چارطاق، ساختمان کوشک و پیر علمدار هم در جنوب آن با کوله باری از اتفاقات تاریخی و کهن، قد برافراشته و نمایانگر هویت، زیبایی و اصالت معماری هنرمندان ایرانی است.

مسجدی که با نام حضرت رسول (ص) که توسط عبدالله بن عامر در دورة خلافت عثمان  بنا شده است از بناهای تاریخی است که در شرق و نزدیکی ارگ واقع شده است. هر چند برای قدمت واقعی این بناهای باشکوه ایران باستان نظر قطعی‌ای وجود ندارد اما با این وجود کارشناسان معماری و باستان شناسان عمارت های تاریخی، قدمت آن‌ها را به قرن‌های ابتدایی ظهور اسلام تا دوران حکومت ایلخانی نسبت داده اند.

شهری که پیش از زلزله ی سال 1382 نیز به‌خاطر خرماهایش در ایران و جهان مشهور و از محبوبیت زیادی برخوردار بود شهر بم است. ارگ بم که به قلعه و دژ بم نیز معروف است هم در حوالی همین شهر واقع شده است.

تاریخچه ارگ بم

 اگرچه درباره تاریخچه شکل‌گیری این بنای تاریخی بین دوره های اشکانی و حتی قبل از آن در دوره هخامنشی اختلاف نظرهای جدی وجود دارد اما گفته می‌شود اغلب بناهای آن که در زمان قبل از زلزله برپا بودند به دوران تیموری تا قاجار مربوط است. با این وجود قسمت‌هایی از آن مانند ایوان مسجد جامع با مقیاس متفاوت و عظیم متعلق به دوره‌های بسیار قدیمی‌تر (به عنوان نمونه قرن چهارم هجری در دوره سامانیان تا قرن هفتم هجری در دوره سلجوقیان) است. گفته می‌شود ارگ بم تا دوره قاجاریه مسکونی بوده و از آن زمان خالی از سکنه شده است.

 معماری قلعه ای، معماری ویژه ای است که استفاده‌های مختلفی داشته و به ویژگی های تمدن کهن ایرانی در فلات آسیای مرکزی و خاور شباهت دارد. هرتسفلد، رئیس اسبق حفاری در ایران، سوابق این معماری را تا نیمه دوم هزاره قبل از میلاد دنبال کرده است. سابقه ده مستحکم یا قلعه وار به شکل مربع را در دو هزار و پانصد تا سه هزار سال پیش می توان جستجو کرد. در دوره هخامنشیان و پس از آن در دوران اسکندر مقدونی و سلوکیان نیز نمونه های فراوان آن در ایران وجود داشته است. این شیوه معماری توسط سغدیان به سایر نقاط جهان و از جمله ماوراءالنهر و آسیای شرقی گسترش یافت.

معماری ارگ بم

مجموعه ارگ بم، در واقع دژی بزرگ  است که در مرکز آن، ارگ قرار گرفته است. مصالحی که در بنای آن مورد استفاده قرار گرفته است، عمدتا خشت خام، ملات، گل رس و کاه و در مواردی لاشه سنگ، آجر و تنه ی درخت خرما است. براساس اطلاعاتی کارشناسان میراث فرهنگی مساحت آن 180 هزار متر مربع است که دیوارهایی به ارتفاع 7 متر و طول 1815 متر اطراف آن را دربرگرفته است.

 از مهم ترین نکاتی که در معماری و ساخت این سازه ی بی بدیل خشتی دیده می‌شود دو قسمتی بودن این بنای عظیم است؛ بخش حکومتی و بخش رعیت نشین که هر قسمت دارای ویژگی های منحصر بفردی است. بخش حکومتی از قسمت هایی مانند دژ نظامی، عمارت چهار فصل (این عمارت مشتمل بر سه طبقه و قصر حکومتی است که تمامی دستورات و احکام شهری و توابع آن در این محل توسط حاکم وقت صادر می‌شد) سربازخانه، چاه آبی به عمق 40 متر و اصطبلی که 200 راس اسب را در خود جای می دهد، ساخته شده است.

بخش رعیت‌نشین نیز که در اطراف بخش حکومتی قرار گرفته شامل ورودی اصلی شهر، عمارت های عمومی مانند مدرسه و محل‌هایی برای ورزش ساکنین، بازار که به مسیر اصلی ورودی شهر به دژ منتهی شده و حدود 400 خانه در آن واقع شده است. در بین خانه های موجود در این بخش، سه سبک در ساخت آن ها دیده می‌شود که در نوع خود جالب‌توجه است. خانه هایی کوچک که تنها دارای دو تا سه اتاق هستند و به نظر می رسد در مجموعه ی ارگ بم به قشر فقیر اختصاص یافته است. همینطور خانه‌هایی با مساحتی بزرگ‌تر و تعداد اتاق‌هایی بیشتر که شامل سه الی چهار اتاق می شود. پرواضح است که این نوع خانه‌ها برای قشر متوسط ساخته شده است. برای برخی از این خانه ها، ایوان نیز تعبیه شده است.و اما عمارت‌هایی مجلل با تعداد اتاق هایی بیشتر که احتمالا به دلیل فصول مختلف سال، در قسمت های مختلف بنا شده اند.

 این ساختمان‌ها همراه با حیاطی بزرگ و طویله‌ای که برای زندگی حیوانات ایجاد می‌شدند، سومین سبک از خانه‌های واقع در بخش رعیت‌نشین ارگ تاریخی بم به شمار می آیند. البته تعداد کمی از این خانه‌ها در مجموعه ارگ بم وجود دارد که می‌توان به خانه سیستانی‌ها و خانه یهودیان اشاره کرد. همچنین 67 برج در سطح شهر باستانی بم به صورت پراکنده ساخته شده است. ارگ در مرکز شهر نظامی قرار گرفته است؛ درست در جایی که به جهت امنیتی از عالی‌ترین نقطه دیدبانی برخوردار است.

 همه عمارت‌های موجود در این آثار باستانی، از آجرهایی که با خاک رس کوره ندیده (پخته نشده) که به خشت معروف است، ساخته شده و همین امر یکی از دلایل معروفیت ارگ باستانی بم است که به بزرگ‌ترین سازه خشتی و گلی جهان شناخته می شود. درون دژ، بادگیرهایی ساخته شده است که آن‌ها را برای هدایت باد به داخل ساختمان های داخل ارگ، مورد استفاده قرار می دادند. البته هنگام گرمای شدید فصل تابستان، برای خنک‌ کردن خانه‌ها، از حوضچه‌های آبی در مسیر باد استفاده می‌شد که این کار، گرد و خاک را نیز از بین می برد. جالب است بدانید که هر بادگیر با توجه به وسعت بناها و خانه‌های مستقر در ارگ بم، انتخاب و مورد استفاده قرار می‌گرفت.

 به عنوان مثال برای عمارت های کوچک‌تر از بادگیرهای تک‌سازه‌ای و برای بناهای بزرگ‌تر و ساختمان‌هایی که از اهمیت بیشتری نسبت به سایر بناها برخوردار بودند، از بادگیرهای چهارسازه‌ای استفاده می کردند. این کار باعث می‌شد تا بتوانند باد را از جهات مختلف به داخل خانه‌ها هدایت کنند. در دوران اسلامی در ارگ بم دو مسجد با نام‌های مسجد جامع و مسجد حضرت محمد (ص) و حسینیه که شامل یک صحن، یک ایوان دو طبقه که دقیقا قرینه یکدیگر هستند و چند اتاق ساخته شده است. سه منبر که از خشت ساخته شده است نیز درون حسینه تعبیه شده است. یکی دیگر از نکات جالبی که در مورد معماری مجموعه ارگ بم می‌توان بیان کرد، وجود یک مدخل برای ورود به ارگ است که با توجه به طاق ورودی آن، می‌توان سبک ساخت آن را به دوران ساسانی نسبت داد.

ارگ بم تا 150 سال قبل مسکونی بوده است. ساکنان ارگ بم در حدود یکصد و پنجاه سال قبل ، برای آخرین بار ارگ را ترک نموده ودرون باروی شارستان و در میان باغ ها و نخلستان های بیرون از شهر سکونت یافتند.

وسعت ارگ بم به بیست هکتار می رسد جز باروی شارستان که درحوزه شمالی به باروی ارگ نزدیک است و به فاصله اندکی از باروی ارگ جا دارد . در حوزه جنوبی چهار بارو بخش فراز کوه سنگی را احاطه کرده است که به احتمال زیاد راستای هر بارو نشان دهنده گسترش حاکم نشین ارگ در دوره ای از تاریخ است.

در کاوش های سالهای اخیر در فضای دروازه اسپیکان که در باروی شارستان و در شمال غربی ارگ واقع است ، تاسیسات آب رسانی مخفی ارگ کشف شد. آب دو رشته قنات در ساختمان پخشگاه همجوار با این درواز، چند بخش شده و بخشی از آن از طریق تنبوشه به ساختمان شترگلو واقع در خندق غربی می‌رسیده و به میان ارگ هدایت می شده و در ساختمان حمام بخش غربی مردم نشین ظاهر می گردیده است. در دورة قاجاریه، به لحاظ عظمت قلعه، اعتمادالسلطنه آن را «قلعة خدای آفرین» ضبط کرده است.

تأمین آب ارگ بم

 بر اساس نقل قول اعتمادالسلطنه آب ارگ از سه حلقه چاه که اولی در وسط سنگ و در سرکوه حفر شده است، در کنار عمارت چهارفصل - دومی که پایین تر است (میدان توپخانه) و سومین چاه که در پایین قرار دارد (اصطبل)، تامین می شده است.

ارگ بم در دوران حاضر

گرچه ارگ بم دیگر آن ارگ تاریخی گذشته نیست و تفاوتی فاحش و غیرقابل انکار با دوران اوج خود یافته است و دلیل آن هم زلزله مهیب سال 1382 بود. با اینحال مسئولین بر این باورند که زمین لرزه سال 82 بم بخشی از تاریخ است که باید نگهداری شود تا آیندگان نیز بتوانند اثرات آن را همراه کنار معماری باشکوه این ارگ مشاهده کنند.

 با اینحال باستان شناسان زمین‌لرزه را برای ارگ بم چندان هم اتفاق بدی ندانسته‌اند و بر این باورند که در آوارهای این ارگ تاریخی دانشی ناب به ارزش تاریخ و قدمت این ارگ نهفته است که سطح اطلاعات تاریخی و باستان شناسی در خصوص این دژ تاریخی بسیار افزیش داده است. با اینحال حال کشف دریای نهفته در دل آوار در گرو این است که بخش هایی که امکان مطالعات باستان شناسی در آن وجود دارد دست نخورده باقی بماند تا امکان ادامه مطالعات و کشف اسرار بیشتر ارگ امکان پذیر باشد.

ارگ بم در شاهنامه فردوسی

فردوسی نیز در شاهنامه از این بنا یاد کرده است. به گفته فردوسی، هفتواد پس از کشتن یکی از امرای محلی، بر سر کوهی نزدیک کجاران دژی ساخت که احتمالا نخستین پایه های قلعة بم بود، چون در آن نزدیکی جز کوه سنگی که امروزه ارگ بم بر روی آن است، کوهی دیده نمی شود.

 فردوسی رویداد تاریخی لشکرکشی اردشیر را با افسانة شگفت انگیزی در هم آمیخته است؛ برای مثال از دختر هفتواد «اختر» (بخت و اقبال) سخن گفته که به ریسیدن پنبه می‌پرداخته است.

او با پرورش کرمی در دوکدان و استفاده از فَره «اختر» (اقبال) کرم، توانسته بود طرازی فراوان بریسد که سبب ثروتمند شدن هفتواد شده بود. بنابر مطالب شاهنامه قلمرو هفتواد که شاه آن منطقه شمرده می شد، از دریای چین تا کرمان بود.

 طبق مطالب کارنامة اردشیر بابکان، هنگام لشکرکشی اردشیر به گذاران، هفتواد بر بومِ سِند و مکران و دریای پارس نیز فرمانروایی داشت. اردشیر بی شک از راه سیرجان – دارزین یا جیرفت – دارزین به بم لشکر کشیده است. چون لشکر دوازده هزار تنی او نمی توانسته است از مسیر بدون آب و چمنزار پیشروی کند، در شاهنامه بارها از واژة آبگیر در مسیر این لشکرکشی سخن به میان آمده که ظاهرا مقصود هلیل رود یا رود لاله زار است.