بیوگرافی ایرج‌میرزا؛ ازپیشگامان نوگرایی در شعر فارسی

سرویس فرهنگی مستقل‌آنلاین: ایرج میرزا در سال ۱۲۵۱ شمسی در تبریز چشم به دنیا گشود. او فرزند صدرالشعرا غلامحسین میرزا و نواده ایرج پسر فتحعلی شاه قاجار بود. پدرش ذوق شعر داشت و با تخلص «بهجت» شعر می‌سرود.

ایرج دوران تحصیلش را در مدرسه دارالفنون تبریز یا «مدرسه‌ی مظفریه» سپری کرد و در آن‌جا که مقدمات عربی و زبان فرانسه را آموخت. مدرسه‌ی مظفریه از مدارس مهم آن زمان و دومین مدرسه‌ی آموزش عالی در دوران معاصر است که در دوران ولایت‌عهدی ِ مظفرالدین میرزا با الهام از مدرسه دارالفنون تهران تاسیس شد.

 زمانی که حسنعلی خان گروسی ملقب به «امیرنظام گروسی» مدرسه‌ی مظفریخ را در تبریز ساخت، ایرج میرزا معاونت آن مدرسه را برعهده گرفت. امیر نظام گروسی سیاست‌مدار و وزیر و ادیب و خوشنویس دوره‌ی قاجار بود. او علاوه بر مناصب سیاسی ادیبی توانمند بود که دو اثر ادبی به نام‌های منشآت و پندنامه یحیویه نیز به جا مانده است.

ایرج میرزا علاوه بر معاونت این مدرسه، مدیریت ماهنامه‌ی «ورقه» یا «ارگان دارالفنون تبریز»، که نخستین نشریه‌ی دانشجویی ِ شهر تبریز بود را نیز عهده‌دار بود. او در نوزده سالگی لقب «ایرج‌بن صدرالشعرا» یافت اما شاعر دربار بودن را کنار گذاشت و به شغل‌های دولتی از جمله کار در وزارت فرهنگ که در آن زمان «معارف» نام داشت و پس از آن  به استخدام اداره‌ی گمرک در آمد و پس از مشروطه نیز در مشاغل مختلف دولتی از جمله وزارت کشور و در سمت فرماندار آباده و معاونت استان‌داری اصفهان به کار مشغول شد. ایرج میرزا به زبان‌های فارسی، ترکی، عربی و فرانسه تسلط  داشت و تا حدودی نیز زبان روسی می‌دانست.

زندگی خانوادگی ایرج میرزا

ایرج میرزا در سن شانزده سالگی ازدواج کرد و سه سال از ازدواجش نگذشته بود که پدر و همسر هر دو را از دست داد. دوران اقامت ۵ ساله‌ی ایرج میرزا در خراسان را شاید بتوان بهترین دوره‌ی کوشش ادبی ایرج میرزا دانست. اشعار پیش از دوره مشروطیت ایرج اشعاری است که بیشتر در ستایش رجال زمان و بزرگان قاجار است اما پس از مشروطه اشعار ایرج میرزا بیشتر رنگ و بوی مضامینی با انتقادهای اجتماعی به خود می گیرد.

ویژگی‌های ظاهری ایرج‌میرزا

در مقدمه کتاب «سیری در زندگی و آثار ایرج میرزا» از قول «پروفسور مار»، ایران شناس نام‌دار روس، ایرج میرزا را چنین توصیف کرده است: «مردی بود سیاه سوخته و لاغر اندام و متوسط القامه و در رفتار و گفتار شکیبا و بردبار. اشعار ایرج وقتی خودش آن ها را می خواند جان می گرفت… ایرج میرزا را از زمره‌ی شاعران برجسته‌ی عصر مشروطیت می دانند. شاید بتوان وی را از شاعران مطرح دوران تجدد در ادبیات ایران نیز به شمار آورد.»

 سفر ایرج میرزا به اروپا

سفر ایرج میرزا به اروپا و قفقاز و آشنایی او با آداب و فرهنگ و ادبیات دیگران در رشد و بالندگی ایرج میرزا تاثیر به‌سزایی داشت. بسیاری از اشعار ایرج میرزا را جمع کثیری از مردم شنیده‌اند و یا خوانده‌اند. شاید بتوان از معروف‌ترین اشعار او شعری را دانست که عنوان «مادر» گرفته است. بسیاری از مردم خصوصا بزرگ‌ترها با این شعر ایرج میرزا آشنایی دارند و لااقل برخی از ابیات آن را از حفظ می‌خوانند:

 گویند مرا چو زاد مادر / پستان به دهن گرفتن آموخت

شب ها سر گاه واره‌ی من / بیدار نشست و خفتن آموخت

 دستم بگرفت و پا به پا برد/ تا شیوه ی راه رفتن آموخت

یک حرف و دو حرف بر زبانم / الفاظ نهاد و گفتن آموخت

لبخند نهاد بر لب من / بر غنچه گل شکفتن آموخت

پس هستی من ز هستی اوست / تا هستم و هست دارمش دوست

سعید نفیسی در مقاله‌ای با عنوان «ستایش مادر» که در کتاب «سیری در آثار ایرج میرزا» و به کوشش علی دهباشی گرد آمده است می نویسد: آن جاذبه‌ی خاص که این شعر و برخی از دیگر اشعار ایرج میرزا جلال الممالک را از سادگی و روانی، باب فهم کودکان کرده است و نیز در بعضی از معروف ترین آثار او متجلی است چیست؟

من تصور می کنم، علاوه بر دیگر مزایا، بارزترین خصیصه شعر ایرج زبان چالاک و بیان گرم و زنده و پوینده‌ی او است و برخورداری هنرمندانه وی از گفتار ساده روزانه مردم و تعبیرات آن که خود دارای بلاغتی خاص است.» وجود الفاظ رکیک در اشعار ایرج میرزا موجب شد که برخی از منتقدان، آثار تربیتی منفی ای بر اشعار او مترتب بدانند.

ایرج میرزا در هجو شاهان قاجار از جمله احمدشاه و محمدعلی شاه نیز اشعاری سروده است. با همه‌ی این توصیفات نمی توان او را کاملا فردی بریده از مذهب دانست و یا لااقل در برهه های زمانی ای از زندگی خود ایرج میرزا به قطع باورهای مذهبی داشته است و اشعاری نیز در نعت محمد، پیامبر مسلمانان و همین طور ائمه‌ی شیعه سروده است. شعر «قلب مادر» از دیگر اشعار معروف ایرج میرزا است که در میان مخاطبان عام جای خود را باز کرده است و بسیاری از مردم آن را شنیده‌اند.

 منظومه زهره و منوچهر اثر ایرج میرزا

منظومه‌ی «زهره و منوچهر» که از یک داستان یونانی است و شکسپیر آن را به شعر درآورده است را ایرج میرزا به شعر درآورده است که از اشعاری است که در میان دیوان ایرج میرزا بیشتر شناخته شده است. خلاف آن‌چه به دلیل استفاده از الفاظ رکیک از منش و شخصیت ایرج میرزا استنباط می‌شود باید گفت که ایرج میرزا فردی متین و موقر و مبادی آداب بوده و در جمع بسیار لفط قلم سخن می‌گفته اما در جمع خصوصی و دوستانه گاهی بذله‌گو بوده است.

مرگ ایرج میرزا

به راستی که ایرج میرزا و ملک‌الشعرای بهار را می‌توان صدای شعر دوره‌ی مشروطه دانست. ایرج میرزا منتقد زمانه‌ی خود بود؛ منتقدی بی‌پروا که گاهی این بی‌پروایی به مذاق بسیاری خوش نمی‌آمد. ایرج میرزا در ۲۲ اسفندماه ۱۳۰۴ در تهران به دلیل سکته قلبی درگذشت و او را در گورستان ظهیرالدوله به خاک سپردند.

ملک‌الشعرای بهار در رثای ایرج میرزا سروده است که:

سکته کرد و مرد ایرج میرزا

قلب ما افسرد ایرج میرزا

بود مانند می صاف ِ طهور

خالی از هر دُرد ایرج میرزا

سعدی ای نو بود و چون سعدی به دهر

شعر نو آورد ایرج میرزا

از دل یاران به اشعار لطیف

رنگ غم بسترد ایرج میرزا

دائما در شادی یاران خویش

پای می‌افشرد ایرج میرزا

برخلافْ آخر ز مرگ خویشتن

خلق را آزرد ایرج میرزا

ای دریغا کان چه را آورده بود

رفت و با خود برد ایرج میرزا

گورکن فضل و ادب را گل گرفت

چون به گل بسپرد ایرج میرزا

سکته کرد و از پس پنجاه و پنج

لحظه‌ای نشمرد ایرج میرزا

مرد آسان لیک مشکل کرد کار

بر بزرگ و خرد ایرج میرزا

گفت بهر سال تاریخش بهار:

وه چه راحت مرد ایرج میرزا

ویژگی اشعار ایرج میرزا

آثار ایرج میرزا را می‌توان به ۲ بخش پیش و پس از مشروطه تقسیم کرد؛ اشعار دوره پیش از مشروطه او که مربوط به دوران جوانی اش می شود، بیشتر قصایدی در ستایش رجال زمان و بزرگان قاجار است. بخش بزرگی از این دسته اشعار ایرج امروزه در دست نیست و اما اشعار دوره پس از مشروطه ایرج، بیشتر به انتقادهای اجتماعی در قالب مضامین بکر اختصاص دارد و دارای اعتبار ادبی بیشتری هستند.

بخشی از آثار منظوم ایرج میرزا در پاسخ به مسابقات ادبی انجمن‌های شاعران یا نشریه های معتبر ادبی بوده‌است. قطعات «دل مادر» و «هدیه عاشق» در پاسخ به مطروحه‌های مجله های «ایرانشهر و اقدام» سروده شده‌اند. البته این شاعر، شعرهایی با درونمایه اخلاقی، بزرگداشت مقام پدر، مادر و گسترش ادب و میهن دوستی، برای کتاب های درسی سرود. این شعرها که زبانی ساده و روان داشتند، سال ها برای آموزش کودکان در کتاب های درسی به چاپ رسیدند. قطعاتی مانند ما که اطفال این دبستانیم، گویند مرا چو زاد مادر، پسر رو قدر مادر بدان از جمله این شعرها هستند.

 همچنین ایرج میرزا شماری از حکایت ها و نوشته های شاعران فرانسوی از جمله قطعه روباه و کلاغ را به فارسی برگرداند و به شعر درآورد و از او ترجمه ای نیز به جای مانده است که «تاریخ شوالیه دنکیشت» نام دارد.

یکی از مهمترین جنبه های شعرهای ایرج، تاثیر انقلاب مشروطه بر آنها است. به گونه ای که هنگامی که این انقلاب آغاز شده بود، ایرج میرزا ۳۴ سال داشت و پس از انقلاب، او ۲۰ سال شاعری کرده بود و تاثیر این انقلاب اجتماعی در شعر او پیداست. به همین دلیل هم در تحلیل اشعار او باید بدین نکته توجه داشت و تحت تاثیر همین فضای سیاسی اشعارش بیشتر رنگ و بوی مضامینی با انتقادهای اجتماعی به خود می گیرد.

شعر ایرج میرزا ساده، روان و نزدیک به فهم عامه و از تخیلات ظریف شاعرانه سرشار است اما از ویژگی‌های معنوی آن، یکی نقد اوضاع روزگار است و دیگری تشویق جوانان به دانش اندوزی، علم آموزی و توجه به تربیت کودکان، اظهار علاقه به مادر و حق شناسی از زحمت های او، تشویق مردم به وطن پرستی، انتقاد از زاهدان ریاکار، دروغ گو و بدکار و تجلیل از حقایق دینی است. البته بزرگ‌ترین عیب شعر ایرج میرزا را می توان به کارگیری مضمون های ناپسندی دانست که در برابر این همه زشتی هیچ بهره‌ای به جامعه نمی‌رساند.

یعقوب آژند شعر ایرج را به قوت طنازی و نکته‌سنجی آن می‌ستاید که در عین سادگیِ مطلوب عصر مشروطه حاصل شده است و دامنه‌ وسیعی از مسایل سیاسی و اجتماعی تا اخلاقی، مذهبی، فرهنگی و ادبی را شامل می‌شود. وی می نویسد: اگر در شعر مشروطه در پی بازیابی هم‌آمیزی جد، طنز و هجو باشیم باید در ایستگاه شعر ایرج‌میرزا دمی تأمل کنیم و به شعر و طرز طنز وی نظری بیفکنیم. می‌دانیم که شعر ایرج ساده، روشن و بدون تقید است و طنز او نیز از این قاعده مستثنا نیست و در نهایت سادگی جریان دارد. ویژگی دیگر شعر او طنز سیاسی است که در مسامات شعرش حکمفرماست... او شوخ‌طبعی و نکته‌سنجی را با ساده‌گویی می‌آمیزد و در ابراز اندیشه و گفتارش هم دلیری نشان می‌دهد.

عارف نامه مشهورترین شعر ایرج میرزا و از بزرگ ترین منظومه‌های ادبیات فارسی است؛ شعری در قالب مثنوی که در اصل در هجو عارف قزوینی سروده شد اما شاعر در ضمن آن به بیان مسایل سیاسی و اجتماعی با نگاه انتقادی نیز می‌پردازد.

ایرج در گفت‌وگو با بهار، داستان این شعر را چنین بیان می کند: راستش را بخواهید عارف خود، مرا بدینکار وادار کرد و دلم را از خودش رنجانید. حقیقت مدت ها بود که منتظر نامه‌ای از او بودم تا روزی شنیدم که عارف جانم به مشهد آمده است. چند روزی هم چشم به راهش بودم، بلکه بیاید و از ما حالی بپرسد، باز پیدایش نشد. تا اینکه روزی از روی تصادف در باغ ملی مشهد که گردش می‌کردم به او برخوردم. داشت ترتیب صحنه نمایش و آواز را می‌داد. وقتی که چشمش به من افتاد، گفتم حال پیش می‌آید تا روبوسی کنیم اما به خلاف انتظارم پشت به من کرد و گفت: شازده دست از من بردار و بگذار به کارم برسم. همین شد که از وی روی گرداندم و در راه آمدن بخانه طرح عارفنامه را ریختم و تا شب همان روز ۶۰ بیت آن را ساختم.