26 حقیقت جذاب درباره گلستان سعدی اثر ماندگار سپهر ادبیات ایران

سرویس فرهنگی مستقل‌آنلاین:

1.گلستان سعدی در مضامین کوتاه و به سبک داستان‌ها و پندهای اخلاقی نوشته شده است.

سبک ادبی گلستان سعدی

2. به کارگیری نثر موزون و مسجع در ادیبان و نویسندگان قبل از سعدی، به ویژه از قرن پنجم هجری به بعد بسیار مرسوم شده بود به طوریکه در قرن ششم و هفتم هجری، کتابت پرتکلف و تصنعی نشانه فضل و دانش نویسنده محسوب می‌شد. مشهورترین نمونه این نوع نثر، کتاب مقامات حمیدی است که در سال ۵۵۱ هجری به رشته تحریر درآمد و مورد تحسین و تقلید بسیاری از شعرا و نویسندگان آن دوران مانند انوری، نظامی عروضی و سعدالدین وراوینی قرار گرفته‌است.

تاریخ نگارش گلستان سعدی

3. خود سعدی، زمان نوشتن گلستان را سال ۶۵۶ هجری  مطابق با ۱۲۵۸ میلادی برشمرده است:

در این مدت که ما را وقت خوش بود / ز هجرت ششصد و پنجاه و شش بود

4. سعدی نوشتن کتاب گلستان را حدودا از یک سال پس از نگارش بوستان، در اول اردیبهشت سال ۶۵۶ هجری آغاز کرد و به گفته خودش «هنوز از گلِ بوستان بَقیّتی موجود بود» که نگارش آن را به اتمام رساند؛ بنابراین کتاب گلستان در مدت حدودا پنج یا شش ماه نوشته شده که از نظر منتقدان ادبی خارق‌العاده و چیزی شبیه به معجزه است.

افسردگی سعدی پیش از نوشتن گلستان

5. محمد علی کاتوزیان بر اساس شواهدی در گلستان بر این اعتقاد است که سعدی پس از نگارش بوستان به نوعی دچار افسردگی شد و با این فکر که عمر خود را به بطالت گذرانده و به ایام پیری رسیده‌است، دست از کار کشید. اما دوستان و نزدیکانش را به نوشتن کتاب جدیدی تشویق کردند. به نظر می‌رسد نوشتن کتاب گلستان در این مدت کوتاه، می‌تواند نشانی از سرخوشی باشد که بعد از یک دوره افسردگی در او بروز کرده است.

6. سعدی گلستان را به سعدبن ابوبکر زنگی، ولیعهد جوان فارس تقدیم کرد و ابراز امیدواری نمود که مورد توجه او قرار گیرد. در دیباچه گلستان چنین آمده است:

امید هست که روی ملال در نکشد / از این سخن که گلستان نه جای دل تنگی است

علی الخصوص که دیباچه همایونش / به نام سعد ابوبکر سعد بن زنگی است

7. گفته می‌شود  سعدی تا سال‌ها پس از این پایان نوشتن گلستان حداقل بیست تا سی سال همچنان به سرودن اشعار مشغول بوده و این عقیده مطرح است که احتمالاً در این دوران بارها آثار گذشته خود از جمله گلستان را مورد بازبینی و اصلاح قرار داده است.

نقاشی از گلستان سعدی

8. نقاشی مینیاتوری مربوط به حکایتی از گلستان سعدی در باب عفو و سیرت شاهان، اثر باساوان از نقاشان مشهور دربار گورکانی که در سال ۱۵۹۶ میلادی خلق شد. اکنون در موزه هنر شهر لس‌آنجلس قرار دارد.

قدیمی‌ترین نسخه خطی گلستان سعدی

9. قدیمی‌ترین نسخه خطی به جا مانده از گلستان سعدی، نسخه‌ای تذهیب‌کاری شده اثر یاقوت مستعصمی است که به سال ۶۶۸ هجری بازمی‌گردد. در این سال، سعدی هنوز در قید حیات بود، اما از آنجا که اطلاعات شناسنامه‌ای این نسخه قابل خواندن نیست، به‌عنوان یک نسخه معتبر مورد استفاده محققان قرار نگرفته‌است.

10. نسخه خطی قدیمی دیگری از کلیات سعدی، مشهور به نسخه لرد گرینوی مربوط به سال ۷۲۰ هجری است. این نسخه قبلا در لندن نگهداری می‌شده، اما امروز در کتابخانه بنیاد بودمر در ژنو جای دارد. این نسخه توسط غلامحسین یوسفی در تصحیح بوستان و گلستان به‌عنوان نسخه اصلی مورد استفاده قرار گرفته است.

مشهورترین گردآورنده گلستان سعدی

11. علی بن احمد بن ابی بکر بیستون از جمله معروف‌ترین گردآوری‌کنندگان کلیات سعدی است که اولین بار ر سال ۷۲۶ و دومین بار در سال ۷۳۴ هجری این مهم را انجام داد.

12. نسخه خطی قدیمی دیگری که از کلیات سعدی وجود دارد در سال ۷۶۶ هجری به خط محمد بن عبداللطیف عقاقیری نوشته شده است. او که از شاگردان با واسطه سعدی بود به‌فاصله حدوداً ۷۰ سال پس از درگذشت او این نسخه را به نگارش درآورده است این نسخه در حال حاضر در گنجینه کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود.

تصحیحات گلستان سعدی

13. تاکنون نسخه‌های تصحیح‌شده فراوانی از گلستان سعدی -چه به‌طور مستقل و چه در قالب کلیات سعدی- تهیه و منتشر شده‌است. اولین کتاب تصحیح‌شده گلستان سعدی در سال ۱۳۱۰ توسط عبدالعظیم قریب به چاپ رسید.

15. اولین نسخه تصحیح‌شده کلیات سعدی نیز در سال ۱۳۱۶ توسط محمدعلی فروغی منتشر گردید که تا سال‌ها به‌عنوان مهم‌ترین منبع آثار سعدی برای استفاده عموم و محققان محسوب می‌شد. بعداً، نسخه‌های دیگر از این کتاب توسط ادبیان دیگری ازجمله سعید نفیسی، محمدجواد مشکور، خلیل خطیب رهبر و بهاءالدین خرمشاهی تصحیح و عرضه شد. اما معتبرترین نسخه گلستان سعدی تصحیح غلامحسین یوسفی است که مبنای آن هفده نسخه خطی و نسخه‌های چاپی معتبر موجود بوده است.

16. حداقل هفت ترجمه به زبان ترکی در از گلستان سعدی در امپراتوری عثمانی انجام شده که قدیمی‌ترین آن‌ها مربوط به سال ۱۳۹۱ میلادی است.

17. اولین ترجمه گلستان به زبان‌های خارجی در سال ۱۶۳۴ میلادی انجام شد. در این سال، آندره دوریه گلستان سعدی را هرچند به صورت ناقص به فرانسوی ترجمه کرد.

18. در سال ۱۶۵۱میلادی، ترجمه لاتین از گلستان منتشر شد. این ترجمه توسط جرج جنتیوس (Georgius Gentius) انجام گردید.

اولین ترجمه آلمانی گلستان سعدی

19. در سال ۱۶۵۴، آدام اولئاریوس که زبان فارسی را در ایران فراگرفته بود به کمک همکار ایرانی‌اش به نام حق‌وردی، ترجمه کاملی از گلستان را به زبان آلمانی منتشر کرد. پس از آن، فریدریش روکرت نیز در سال ۱۸۴۷ میلادی این کتاب را به‌صورت منظوم به آلمانی ترجمه کرد. اما ترجمه او پنجاه سال بعد؛ یعنی در سال ۱۸۹۵ منتشر شد.

اولین ترجمه انگلیسی از گلستان سعدی

20. نخستین ترجمه کامل از گلستان به زبان انگلیسی، اثر سر ریچارد فرانسیس برتون است که در سال ۱۸۸۸ میلادی انجام شد.

21. گلستان سعدی به نثر آهنگین و آمیخته با نظم و در هشت فصل (اصطلاحاً هشت باب) به رشته تحریر درآمده است. هشت باب گلستان از این قرارند: «سیرت پادشاهان»، «اخلاق درویشان»، «فضیلت قناعت»، «فوائد خاموشی»، «عشق و جوانی»، «ضعف و پیری»، «تأثیر تربیت»، و «آداب صحبت».

ویژگی‌های مضمونی گلستان سعدی

22. این کتاب، مجموعه‌ای از حکایت‌های مستقل و حاوی اندرزها و جمله‌های قصار است. اما هنر داستان‌گویی و ایجاز سعدی، مانع از آن می‌شود که وجه تربیتی آن موجب دلزدگی خواننده شود. سعدی در گلستان، از پرداختن به تاریخ‌نگاری و تذکره‌نویسی فاصله گرفته و تنها به بیان امور مربوط به زندگی و منش اشخاص پرداخته است.

23. کتاب گلستان را می‌توان گزارش سعدی از جامعه زمان خود دانست، که در آن اوضاع فرهنگی و اجتماعی مردم به صورت واقعی به تصویر کشیده شده‌است.

24. حکایت‌های گلستان، فراخور موضوع، کوتاه یا بلند می‌شود. در برخی از حکایت‌ها شخصیت‌های خیالی یا واقعی ثالثی وجود دارند و ایفای نقش می‌کنند؛ اما در برخی از حکایت‌ها، نگارنده حاضر و ناظر است. برخی از این رخدادها، رخدادهای واقعی زندگی او و برخی نیز صرفاً رخدادهای تخیلی است.

آهنگین بودن گلستان سعدی

25. از ویژگی‌های قابل توجه گلستان سعدی آهنگین بودن و موسیقی کلام است. محققان دلیل آهنگین بودن  کتاب را «موزون بودن» پاره‌های جمله‌ها دانسته‌اند. مثلاً محمدتقی بهار در کتاب سبک‌شناسی نوشته‌است که با جابجا کردن بعضی از کلمه‌ها و فعل‌ها در گلستان می‌توان مصراع‌های شعری جدیدی ایجاد کرد. جلال‌الدین همایی نیز بر این اعنقاد است که سعدی کلمات خود را طوری انتخاب کرده‌ که ترکیب آن‌ها، طنین موسیقیایی ایجاد می‌کند و به همین دلیل از جمله‌های نثرش، مصراع‌های شعر با وزن عروضی می‌توان استخراج کرد. ضیاء موحد معتقد است که سعدی با توالی هجاهای بلند و کوتاه –که الزاماً منطبق بر وزن‌های عروضی نیستند– و با کوتاه و بلند کردن جمله‌ها، باعث آهنگین شدن گلستان شده‌است.

آثار تقلیدی از گلستان سعدی

26. گلستان سعدی تأثیر فراوانی بر ادبیات فارسی گذاشت و آثار متعددی با تأثیر از شکل و فرم گلستان (حکایات پندآموز در قالب نثر مسجع آمیخته با نظم) یا متاثر از موضوع و محتوای گلستان نوشته شد. حداقل۶۴ اثر ادبی را می‌توان فهرست کرد که به تقلید از گلستان نگاشته‌شده‌اند. برخی از مهم‌ترین این آثار عبارتند از:

• بهارستان جامی
• پریشان قاآنی
• روضه خلد یا خارستان مجدالدین خوافی
• نگارستان معین‌الدین جوینی
• اخلاق‌الاشراف عبید زاکانی
• منشآت قائم مقام فراهانی
• مزعفر و بغرا ابواسحاق اطمعه
• چهار عنصر بیدل دهلوی
• نکات بیدل دهلوی
• رقعات بیدل دهلوی
• جامع الاسرار نورعلیشاه اصفهانی
• گلستان شوریده شیرازی
• ترجمه میرزاحبیب اصفهانی از کتاب سرگذشت حاجی بابای اصفهانی اثر جیمز موریه
• کاروان فریدون توللی
• تفاصیل فریدون توللی