نگاهی به زندگی و آثار پروین اعتصامی؛ شاعر زنی که از زمان خود جلوتر بود

سرویس فرهنگی مستقل آنلاین:پروین اعتصامی در ۲۵ اسفند ۱۲۸۵ شمسی در شهر تبریز به دنیا آمد.

نام او در کودکی «رخشنده» بود. پدرش یوسف اعتصامی آشتیانی با لقب اعتصام‌الملک نام داشت که نویسندگی و ترجمه اشتغال داشت. مادرش اخترالملوک اعتصامی دختر عبدالحسین مقدّم العداله بود که از جمله شاعران دوران قاجاری (با تخلص «شوری بخشایشی») بود. دختر این خانواده اهل شعر و ادب بعدها که شعر و شاعری را پیشه کرد تخلص «پروین» را برای خود برگزید و حتی بعدها نام خود را در شناسنامه‌اش نیز از رخشنده به پروین تغییر داد.

پروین کوچک‌ترین فرزند خانواده بود و سه برادر بزرگ‌تر از خود داشت که ابوالحسن، ابوالفتح و ابوالنصر نام داشتند.

پدر پروین در سال ۱۲۸۸ شمسی به‌عنوان نماینده مردم تبریز در مجلس شورای ملی برگزیده شد. به همین خاطر در سال ۱۲۹۱ شمسی پروین در شش‌سالگی به همراه خانواده‌اش از تبریز به تهران مهاجرت کردند. پروین از همان کودکی به خاطر فضای خانوادگی‌اش با اهل سیاست و فرهنگ حشرونشر پیدا کرد و شعر و ادب را در محضر پدر و از اساتید بنام آن دوران مانند دهخدا و ملک‌الشعرای بهار آموخت. او همچنین از همان کودکی به یادگیری زبان‌های فارسی و عربی و انگلیسی تحت نظر پدرش در منزل پرداخت و سپس به یک مدرسه آمریکایی با نام ایران کلیسا رفت و در سال ۱۳۰۳ تحصیلاتش را در آنجا به نمرات عالی به پایان رسانید. او در تمام دوران تحصیلش از دانش‌آموزان ممتاز بود و حتی مدتی در همان مدرسه به تدریس زبان و ادبیات انگلیسی مشغول بود.

آغاز شعر و شاعری پروین اعتصامی

پروین اعتصامی هم‌زمان با تحصیل در مدرسه شعر گفتن را نیز آغاز کرد. اولین شعرهای او مربوط به هفت‌سالگی است و او چنان ذوقی از خود نشان داد که همه را متحیر کرد. تعدادی از زیباترین شعرهایش مربوط به دوران نوجوانی (۱۱ تا ۱۴ سالگی) او هستند. از کودکی پدرش در مورد اوزان عروضی به او کمک می‌کرد. گاهی شعری از شاعران پارسی گوی ایران چون سعدی یا حافظ را به او می‌داد تا بر همان وزن شعر دیگری بسراید؛ وزنش را عوض کند یا با قافیه‌ای جدید آن را دوباره بگوید. این تمرینات پدر موجب شد تا تکنیک و دانش ادبی پروین بالا رود و در سرودن شعر به مهارت و چیرگی دست یابد.

نقل است پدر پروین اعتصامی گاهی قطعاتی زیبا و لطیف از متون ادبی خارجی ترجمه می‌کرد و پروین را تشویق می‌نمود تا آن را به نظم درآورد. برای مثال شعر «قطرات سه‌گانه» اثر تریللو را ترجمه و در مجله بهار به چاپ رساند. سپس پروین با الهام از این شعر، اشعار «گوهر و اشک» و «دو قطره خون» را سرود.

 از معروف‌ترین شعرهایی که او در این سن نوجوانی سروده است شعرهای گوهر و سنگ، ای مرغک، اشک یتیم، کودک آرزومند، صاعقه ما ستم اغنیاست، سعی و عمل و اندوه فقر را می‌توان نام برد.

پروین اعتصامی نوجوان اشعارش را در حضور شاعران و ادبایی مانند علی‌اکبر دهخدا، ملک‌الشعرای بهار، عباس اقبال آشتیانی، سعید نفیسی و نصرالله تقوی که از دوستان پدرش بودند و گاهی اوقات به آن‌ها سر می‌زدند می‌خواند و بسیار مورد تشویق و تحسین آن‌ها قرار می‌گرفت. پروین اعتصامی در هجده‌سالگی دبیرستان را به پایان رساند. در خرداد ۱۳۰۳، جشن فارغ‌التحصیلی پروین اعتصامی در مدرسه برپا شد. او در آن جشن درباره بی‌سوادی و بی‌خبری زنان ایران سخنرانی غرایی کرد. او در بخش‌هایی از این سخنان که به «اعلامیه زن و تاریخ» مشهور شد چنین می‌گوید:

«داروی بیماری مزمن شرق، منحصر به تربیت و تعلیم است. تربیت و تعلیم حقیقی که شامل زن و مرد باشد و تمام طبقات را از خوان گسترده معرفت مستفید نماید. ایران، وطن عزیز ما که مفاخر و مآثر عظیمه آن زینت‌افزای تاریخ جهان است. ایران که تمدن قدیمش اروپای امروز را رهین منت و مدیون نعمت خویش دارد. ایران با عظمت و قوتی که قرن‌ها بر اقطار و ابحار عالم حکمروا بود، از مصائب و شداید شرق سهم وافر برده، اکنون دنبال گم‌گشته خود می‌دود و به دیدار شاهد نیکبختی می‌شتابد. پیداست برای مرمت خرابی‌های زمان گذشته، اصلاح معایب حالیه و تمهید سعادت آتیه، چه مشکلاتی در پیش است. ایرانی باید ضعف و ملالت را از خود دور کرده، تند و چالاک این پرتگاه‌ها را عبور نماید. امیدواریم به همت دانشمندان و متفکرین، روح فضیلت در ملت ایجاد شود و با تربیت نسوان اصلاحات مهمه اجتماعی در ایران فراهم گردد. در این صورت بنای تربیت حقیقی استوار خواهد شد و فرشته اقبال در فضای مملکت سیروس و داریوش بال‌گشایی خواهد کرد.»

ازدواج پروین اعتصامی

پروین اعتصامی در تیرماه سال ۱۳۱۳ با پسرعموی پدرش که «فضل‌الله اعتصامی گرکانی» نام داشت پیوند ازدواج بست و چهار ماه بعد از عقد همراه همسرش برای زندگی به کرمانشاه نقل‌مکان کرد. همسر پروین از افسران رده‌بالای شهربانی و در هنگام ازدواج رئیس شهربانی در کرمانشاه بود. زندگی زناشویی پروین اعتصامی تقریباً دو ماه طول کشید و او خانه پدرش بازگشت و پس از ۹ ماه بعد از او طلاق گرفت علت جدایی پروین اعتصامی از همسرش عدم تفاهم فکری و اخلاقی و «ناسازگاری روحیه نظامی همسر با روح لطیف و آزاداندیش پروین» بود.

پروین هرگز دیگر تا پایان عمرش به درباره این ازدواج ناموفق سخنی بر زبان نیاورد. تنها اشاره او به ماجرای جدایی‌اش غزلی است که با این ابیات آغاز می‌شود:

ای گل تو ز جمعیّت گلزار چه دیدی؟

جز سرزنش و بدسری خار چه دیدی؟

رفتی به چمن لیک قفس گشت نصیبت

غیر از قفس ای مرغ گرفتار چه دیدی؟

ای شمع دل‌افروز تو با این همه پرتو

جز مشتری سفله به بازار چه دیدی؟

انتشار اولین مجموعه اشعار پروین اعتصامی

پدر پروین پیش از ازدواج او، با انتشار مجموعه اشعارش موافق نبود و این کار را با توجه به فرهنگ جامعه آن دوران نامناسب می‌دانست. او این‌طور فکر می‌کرد ممکن است دیگران چاپ اشعار یک زن جوان را بهانه‌ای برای پیدا کردن همسر به‌حساب ‌آورند؛ اما پس از جدایی پروین از همسرش به این کار راضی شد. قبل از اولین چاپ دیوان پروین، تعدادی از اشعار او در مجله بهار و «امثال‌وحکم» دهخدا به چاپ رسیده بودند. نخستین دیوان اشعار او که در سال ۱۳۱۴ هجری شمسی توسط چاپخانه مجلس شورای ملی با مقدمه‌ای از ملک‌الشعرای بهار منتشر شد بسیار استقبال شد. سعید نفیسی در روزنامه ایران به معرفی و تمجید دیوان پروین اعتصامی پرداخت و وزارت معارف برای تقدیر از پروین، به او نشان علمی اهدا کرد. این موفقیت و استقبال موجب شد پروین از حال و هوای تلخ پس از طلاقش خارج شود. اولین مجموعه شعر او، شامل اشعاری بود که او تا پیش از ۳۰ سالگی سروده بود و شامل بیش از ۱۵۰ قصیده، قطعه، غزل و مثنوی بود.

پروین اعتصامی پس از نخستین چاپ دیوان اشعارش، در زمانی ریاست عیسی صدیق بر دانشسرای عالی به‌عنوان مدیر کتاب‌خانه آن مشغول به کار شد. چرا که پروین فضای دانشسرای عالی و کتابخانه آن را با روحیه خود سازگارتر می‌دید. نظم و ترتیب پروین اعتصامی در اداره کتاب‌خانه زبانزد دانشجویان و استادان بود. علاوه بر این، پروین بر پشت جلد برخی کتاب‌ها اظهارنظرهایی می‌نوشت که شاید هنوز هم باقی‌مانده باشد، البته بیشتر آن کتاب‌ها به کتابخانه دانشکده ادبیات دانشگاه تهران منتقل‌شده‌اند؛ اما روحیه جمع گریز پروین اعتصامی باعث شد او به کار خود در دانشسرای عالی ادامه ندهد و پس از ۹ ماه از استعفای خود را اعلام نماید.

رابطه پروین اعتصامی و دربار

در زمان زندگی پروین اعتصامی، حکومت به دانشمندان و بزرگان هنر و ادب، مدال‌های لیاقت یا نشان‌های دولتی اعطا می‌کرد. در سال ۱۳۱۵، مدال درجه سه لیاقت به پروین داده شد ولی او آن را قبول نکرد. او حتی پیشنهاد رضاشاه را برای در س دادن به ملکه و ولیعهد را نپذیرفت زیرا به گفته خودش، مخالفت او با استبداد رضاخانی مانع از آن بود که هیچ‌گونه ارتباطی با دربار داشته باشد. او پس از نپذیرفتن مدال لیاقت، شعر «صاعقه ما ستم اغنیاست» را سرود:

برزگری پند به فرزند داد

کای پسر، این پیشه پس از من تراست

مدت ما جمله به محنت گذشت

نوبت خون خوردن و رنج شماست.

کشت کن آنجا که نسیم و نمی است

خرمی مزرعه، ز آب‌وهواست

پروین اعتصامی و مرگ پدر

مرگ پدر پروین در دی‌ماه ۱۳۱۶ در سن ۶۳ سالگی تأثیر فراوانی بر پروین اعتصامی گذاشت و او را مدتی از کار ادبی بازداشت. پروین پس از مرگ پدرش، بسیار منزوی شد و تنها رفت‌وآمدهای محدودی با خانواده سیمین بهبهانی داشت. به گفته عبدالحسین زرین‌کوب این دوران زندگی پروین «دوران تلخی و حسرت» بوده است.

مرگ پروین اعتصامی

پروین اعتصامی در فروردین ۱۳۲۰ مبتلا به بیماری حصبه شد در همان دورانی که بود که برادرش ابوالفتح اعتصامی، دیوان او را برای دومین چاپ مهیا می‌کرد؛ اما وخیم بودن وضعیت پروین باعث شد که او در ۳ فروردین در خانه بستری شود. به گفته کسانی خطای پزشکی در معالجه پروین دلیل مرگ او بوده است؛ در شب ۱۴ فروردین وضعیت پروین بسیار وخیم شد. خانواده او به دنبال پزشک معالجش فرستادند اما پزشک بر بالین او حاضر نشد و بالاخره پروین اعتصامی در تاریخ ۱۵ فروردین ۱۳۲۰ در سن ۳۴ سالگی در تهران دار فانی را وداع گفت و در حرم حضرت معصومه در قم در آرامگاه خانوادگی‌شان به خاک سپرده شد. می‌گویند هنگام مرگ در آغوش مادرش بود. پس از مرگش، شعری با عنوان «این قطعه را برای سنگ مزار خودم سروده‌ام» از پروین اعتصامی به دست آمد که برای سنگ مزار خود سروده بود؛ که همان قطعه را بر سنگ مزارش نوشتند.

اندیشه و باورهای پروین اعتصامی

در زندگی پروین اعتصامی عوامل متعددی چون نقش تأثیرگذار پدر، دوستان ادیب و فاضل پدرش، مدرسه آمریکایی که در آن تحصیل کرد و از آن مهم‌تر تحولات سیاسی و اجتماعی جامعه ایران، در شخصیت و اندیشه‌های پروین تأثیر عمیقی گذاشته‌اند. به دلیل شغل مترجمی پدر پروین و همچنین جایگاه او به‌عنوان نماینده مجلس شورای ملی که چهره‌ای سیاسی به‌شمار رفت پروین با ادبیات کلاسیک غربی انس و الفتی یافت.

تأثیر تحولات فرهنگی سیاسی جامعه بر شعر پروین اعتصامی

زندگی پروین اعتصامی در دورانی گذشت که با صدور فرمان مشروطیت، فروپاشی حکومت قاجار، بر تخت نشستن رضاشاه و استبداد بیست‌ساله او و جنگ جهانی اول جامعه تحولاتی پرشتاب را تجربه نمی‌نمود. این رویدادها و تحولات موجب آگاهی پروین نسبت معضلات و مسائل روزگار و حساسیت او نسبت به آن‌ها شد. شعر پروین سرشار از مضامینی چون چون ظلم‌ستیزی، فقر ستیزی، عدالت‌طلبی و آرمان‌خواهی است. به همین دلیل بسیاری پروین اعتصامی را از معماران تاریخ و اندیشه سیاسی معاصر ایران دانسته‌اند.

ویژگی‌های ادبی اشعار پروین اعتصامی

در شکل‌گیری شخصیت ادبی پروین اعتصامی، هم ادبیات کهن فارسی و هم ادبیات مدرن غربی هم‌زمان نقش مهمی داشته‌اند. در مورد ادبیات کهن، مهم‌تر از همه اشعار شاعران قرن‌های پنجم تا هشتم هجری قمری است. برای مثال شعر «اشک یتیم» تحت تأثیر از یکی از سروده‌های انوری است. همچنین شعرهایی چون «پایمال آز»، «ژوئیه خدا»، «مست و هشیار» و «لطف حق» قصه‌های مثنوی معنوی و لحن و طرز فکر مولانا را به یاد می‌آورد. یا اشعاری چون «کعبه دل»، «جامه عرفان» و «صید پریشان» دارای حال و هوایی چون شعرهای عطار هستند.

تأثیر ادبیات غربی بر شعر پروین اعتصامی

در مورد نقش ادبیات غربی، مهم‌تر از همه تأثیر پروین از آثار شاعران آمریکایی، انگلیسی و فرانسوی مانند هراشیو اسمیت، لافونتن، آرتور بریزبان و ازوپ به چشم می‌آید. بیشتر این اشعار توسط پدر پروین ترجمه شدند و در مجله بهار به چاپ می‌رسیدند. برای مثال، پروین با خواندن اشعاری چون «به یک مومیایی»، «خروس و مروارید»، «زنجره و مورچه» و «نغمه پیراهن» تصمیم گرفت که با تقلید از برخی از آن‌ها شعر دیگری بسراید. شعر «یاد یاران» پروین اقتباسی است از یک قطعه معروف هراشیو یا شعر «ژوئیه خدا» با الهام از مقاله «عزم و نشاط عنکبوت» اثر آرتور بریزبان، نویسنده آمریکایی، سروده شده است؛ که پیش از آن توسط یوسف اعتصامی ترجمه و در مجله بهار منتشر شده‌بود.

ملک‌الشعرای بهار در مقدمه دیوان پروین درباره سبک شعرهای او چنین می‌نویسد:

«این دیوان ترکیبی است از دو سبک و شیوه لفظی و معنوی آمیخته با سبکی مستقل و آن دو یکی شیوه خراسان است خاصه استاد ناصرخسرو قبادیانی و دیگر شیوه شعرای عراق و فارس است به‌ویژه شیخ مصلح الدین سعدی شیرازی علیه‌الرحمه و از حیث معانی نیز بین افکار و خیالات حکما و عرفا است و این جمله با سبک و اسلوب مستقلی که خاص عصر امروزی و بیشتر پیرو تجسم معانی و حقیقت‌جوئی است ترکیب یافته و شیوه‌ای بدیع و فاضلانه به وجود آورده‌است.»