نفت ایران، کودتا و گازیوروسکی

مجید کریمی

کارشناس قفقاز

چهارشنبه دهم مارس برابر ۲۰ اسفندماه ۱۳۹۹ رایانشستی (وبینار) با عنوان "پژوهش درباره عملیات مخفی در ایران" به پاس خدمات علمی و بازنشستگی پروفسور مارک گازیوروسکی با حضور گروهی از محققان و دوستان وی به‌وسیله آرشیو امنیت ملی امریکا برگزار شد. 

در این نشست مجازی بار دیگر در نگاهی به کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ پژوهش‌های گازیوروسکی در سه دهه گذشته مرور شد و جمعی از دوستانش از جمله دکتر محمد علی همایون کاتوزیان، دکتر رهام الوندی و خانم فریده فرهی پیرامون فعالیت علمی وی در زمینه اسناد کودتا و تلاش‌های وی در دهه ۱۹۹۰ که در تهران بود، سخنرانی کردند. 

مارک گازیوروسکی یکی از معدود افراد امریکایی است که پس از انقلاب سال ۵۷، و در سه دهه گذشته بر روی گزارش‌ها و اسناد سازمان سیا (و البته  روابط ایران و آمریکا) کار کرده و از همه مهمتر زوایای پنهان کودتای ۲۸ مرداد ۳۲ که  منجر به توقف جنبش ملی شدن نفت ایران شد، را برای پژوهشگران ایرانی توضیح داده است. جدای از دیدگاه‌های متفاوت درباره تحقیقات وی و برداشت‌های او درباره رویدادهای مرتبط با کودتای ۲۸ مرداد و عملیات براندازی دولت محمد مصدق، او یکی از پرکارترین‌هاست. پس از انتشار گزارش محرمانه دونالد ویلبر مامور سیا در کودتای ۲۸ مرداد (مدت کوتاهی پس از کودتا و در سال ۱۹۵۴ برای سازمان سیا نوشته شده بود) که در روزنامه نیوریورک تایمز در سال ۲۰۰۰ منتشر شد، کارهای وی درباره کودتا از توجه بسیار بالایی در ایران برخوردار بوده و مکرر ترجمه و چاپ شده است.

شک نباید داشت که در بررسی اسناد کودتا، منابع آمریکایی، انگلیسی و روسی، به‌عنوان منابع خارجی از اهمیت بالایی برخوردارند. از آنجا که آمریکا و انگلیس در طرح عملیات و سازماندهی کودتا، نقش اصلی و تصمیم گیرنده داشتند منابع آن‌ها اهمیت دوچندانی دارد. با وجود این اسناد انگلیسی تاکنون منتشر نشده و بنظر نمی‌رسد که به این زودی‌ها منتشر شود. درباره عملیات سیا و شبکه بِداَمن در براندازی دولت مصدق، البته اسناد سیا دست اول است. به گمان مارک گازیوروسکی در نشست رایانه‌ای، برخی از اسناد منتشر شده است و مانده اسناد از طبقه بندی خارج نشده و منتشر نخواهد شد. اما گزارش دونالد ویلبر و مطالعات گازیوروسکی در پیرامون اسناد کودتا و روایت این دو از کودتا بخش‌هایی از اطلاعات منابع ایرانی را کامل می‌کند و تایید کننده کم و بیش روایت ایرانی از وقوع کودتا است. 

دسترسی مارک گازیوروسکی به اسناد و آدم‌های کودتاگر، آنچنان‌که خود وی در نشست مجازی آرشیو امنیت ملی (در دانشگاه جورج واشنگتن) اظهارداشت، چندان ساده نبوده و با محدودیت‌های بسیار روبرو بوده است. گازیوروسکی در پانل بزرگداشت سه دهه فعالیت خود در ۲۰ اسفند، به نکات تازه‌تر و جزئیات بیشتری از منابع خود اشاره کرد. وی سختی کار مصاحبه را در ارتباط با آدم‌هایی که مرتبط مستقیم و یا غیر مستقیم با کودتای ۲۸ مرداد بودند را مشروح توضیح داد. او تاکید کرد که وی مدت ۳۵ سال است که بر روی عملیات مخفی سازمان سیا در کودتای ۲۸ مرداد ۳۲ کار می‌کند. 

در پانل رایانه‌ای آرشیو امنیت ملی وی افزود که نمی‌توانید درباره کودتا صحبت کنید اما درباره مردمی که در آن مشارکت داشتند سخن نگویید. بنابراین یکی از کارهای من تلاش برای پیدا کردن افرادی بود که در کودتا مشارکت داشتند و بازنشسته شده بودند و مثلا در زمان کودتا سی و پنج و یا چهل ساله بودند. اینکار را از همان ۳۵ سال گذشته، آغاز کردم تا افراد به سن کهولت نرسند. او تاکید کرد که درباره کودتا، سازمان سیا آرشیو بسیار خوبی دارد که برخی از این آرشیو روی سایت این سازمان قرار گرفته است. یادداشت‌ها و گزارش‌ها آنجا است اما پراکنده است. 

گازیوروسکی در این نشست، بیشتر سخنان خود را به کوشش‌های خود در ارتباط با مصاحبه با ماموران سیا که زنده بوده و در سن بازنشستگی قرار داشتند و یا افرادی که با عملیات سرنگونی دکتر مصدق همکاری کردند، متمرکز کرد. او می‌گوید:"برای پیدا کردن آدم‌های کودتاگر، کار سختی دارید. مصاحبه باید پژوهش محور باشد و پژوهش باید بر پایه مصاحبه استوار می‌شد و این خود مشکلاتی داشت." از جمله مشکلات گازیوروسکی آن بود که برخی از افراد کلیدی مرتبط با کودتا حاضر به مصاحبه نبودند. برخی نیز که حاضر به مصاحبه بودند باید با دقت از آن‌ها مصاحبه می گرفت. زیرا ممکن بود که دروغ بگویند. 

این متخصص عملیات مخفی سیا در ایران، در ادامه افزود: "برخی از افراد مشارکت کننده در کودتای ۲۸ مرداد که در فهرست مصاحبه من بودند، مرده بودند. برخی دیگر مصاحبه ندادند. انجام مصاحبه در آن سال‌ها برای من هزینه‌بر و وقت‌گیر بود. باید روزها و ماه‌ها به مسافت‌های دور سفر کرده و یا به اروپا رفته و نفری را که در کودتا شرکت داشته را می‌دیدم و چند ساعت با او مصاحبه می‌کردم. در چند مورد به کشورهای دیگر سفر کردم. در فهرست مصاحبه من ماموران بازنشسته سازمان سیا و یا ایرانیان قرار داشتند. برخی مواقع با مصاحبه من با این افراد مخالفت می‌شد. من باید با افسران سازمان سیا که در کودتا مشارکت داشتند نیز مصاحبه می‌کردم." 

یکی از آن‌ها افسر سازمان سیا بود که در عملیات براندازی مصدق نقش داشت و به گفته مارک گازیوروسکی در وست ویرجینیا زندگی می‌کرد و او با این فرد که نامش را نمی‌برد مصاحبه طولانی و مفصلی داشته است. گازیوروسکی در پانل بررسی عملیات سیا می‌افزاید که این مامور از افسران سیا در تهران در زمان کودتای ۲۸ مرداد بود. از جمله معدود افرادی بود که حاضر شده بود مصاحبه بدهد و حرف بزند. وی می‌گوید که این افسر سیا از من دعوت کرد تا به وست ویرجینیا بروم. گازیوروسکی تاکید دارد که او اطلاعات بسیار خوبی داشت و خود در کودتای سال ۱۹۵۳ مشارکت کرده بود. وی می‌گوید او سازمان سیا را پس از کودتا ترک کرد. گازیوروسکی چند بار در سخنانش از اطلاعات بسیار خوب این افسر اخراجی و یا استعفا داده، یاد می‌کند. 

این افسر که نامش را نمی‌برد به مارک گازیوروسکی درباره نقش خودش و سازمان سیا در کودتا اطلاعات مهمی داده است که تاکنون منتشر نشده است. گازیوروسکی اظهارات این مامور امریکایی را در کودتای ۲۸ مرداد با اهمیت قلمداد می‌کند و می‌گوید که او از معدود افراد مشارکت کننده در کودتا بود که حاضر شد با وی صحبت کند. او تاکید می‌کند که برای من این یک خوش شانسی بود که با این افسر سیا گفتگو کردم. بر پایه گفته وی این مصاحبه از جمله مصاحبه‌های طولانی وی با یک مامور سیا بود که طی چند روز انجام شد و او آمادگی کامل داشت تا هر آنچه می‌خواهد را بگوید و دچار ملاحظات هم نشود. گازیوروسکی می‌گوید که با خودروی شخصی خودم به وست ویرجینیا مسافرت کردم و چند روز قبل از مصاحبه با این فرد به آنجا رسیدم و خود را برای مصاحبه با این مامور سیا آماده کردم. ظاهرا این مصاحبه ساعت‌ها به‌طول انجامیده است. این فرد در ویرجینیا به گازیوروسکی نام عده‌ای را داده است که تاکنون افشا نشده بود.

سپس مارک گازیوروسکی تجربیات خود را از انجام مصاحبه با افراد چه آن‌ها که قبول کردند و چه آن‌ها که تلفنی یا حضوری رد کردند را بیان می‌کند و می‌گوید: "اولین چالش من آن بود که چه کسی را برای مصاحبه پیدا کنم. باید این فرد نقش کلیدی می‌داشت و مرتبط با کودتا می‌بود. به ویژه کسانی که در سطح بالای تصمیم‌گیری کودتا بودند تا ارزش مصاحبه داشته باشد و آن خود یک کار تحقیقی را می‌طلبید. بنابراین شما باید بازنشسته‌ها را پیدا می‌کردید زیرا شاغلان که اصلا حرف نمی‌زدند. ضمنا باید در میان این افراد هم به سراغ کسانی می‌رفتید که ذهن‌شان باز باشد و از حافظه خوبی برخوردار باشند. یعنی به دوره کودتا از نظر سنی نزدیک‌تر باشند. اکنون پس از ۷۰ سال دیگر همه مرده‌اند. اما ۳۵ تا ۴۰ سال پس از کودتا زمان و فرصت خوبی بود تا اینها را پیدا کرد و با آن‌ها مصاحبه کرد. در پژوهش‌های من برای یافتن آدم‌های کلیدی در کودتا، برخی نامشان در منابع دست دوم آمده بود بنابراین باید آن‌ها را نیز پیدا می‌کردم. این فرد در ویرجینیا نام آن‌ها را به من داد. یکی از مشکلات دیگر من در این مصاحبه‌ها آن بود که باید می‌دانستم آن‌ها چه اطلاعاتی و جزئیاتی را می‌دانند. 

در ادامه گازیوروسکی اضافه می‌کند: "بسیاری به‌دلایل امنیتی نمی‌خواستند که نامشان افشا شود و باید تضمین می‌دادم که نام آن‌ها را فاش نمی‌کنم. اگر اعتماد آن‌ها را جلب نکنید دیگران با شما مصاحبه نمی‌کنند. مشکل بعدی ضبط کردن در هنگام مصاحبه بود. آن‌ها نمی‌خواستند که مصاحبه ضبط شود. می‌ترسیدند. ترس از تعقیب داشتند. بنابراین باید اجازه می‌گرفتید که مصاحبه ضبط شود. بعضی وقت‌ها من ترجیح می‌دادم که ضبط نکنم. برخی ۴۵ دقیقه وقت می‌دادند و برخی چند روز هم  برایشان مشکلی نبود. چون وقت مصاحبه محدود بود پس باید پرسش‌ها را دقیق انتخاب می‌کردم. همیشه با پرسش ساده شروع می‌کردم و پرسش‌های چالشی را به آخر مصاحبه می‌گذاشتم. مشکل دیگر پس از مصاحبه بود که باید اطلاعات داخل مصاحبه را راستی آزمایی می‌کردید و این خودش یک پژوهش کامل بود." 

رایانشست بررسی "پژوهش درباره عملیات مخفی در ایران" با حضور مارک گازیوروسکی در ساعت ۲ بعد از ظهر دهم مارس ۲۰۲۱ با حضور بیش از ۳۰۰ میهمان به‌صورت زنده به مدت ۲ ساعت برگزار شد.