پزشک روی زمین، بیمار در فضا

 پس از اینکه ابتلای یکی از فضانوردان ایستگاه فضایی بین المللی(ISS) به ترومبوز سیاهرگی عمقی(DVT) در رگ گردن تشخیص داده شد که موجب ایجاد یک لخته خونی خطرناک شده بود، پزشکی به نام دکتر "استفان مول" از دانشگاه کارولینای شمالی طی یک دوره سه ماهه با استفاده از داروهایی که قبلاً در ایستگاه فضایی قرار داشتند، وی را از راه دور درمان کرد.

ترومبوز سیاهرگی عمقی به معنای تشکیل لخته خونی در دیواره داخلی یک سیاهرگ عمقی است. این اختلال که به DVT معروف است، بیشتر سیاهرگ‌های اندام تحتانی را درگیر می‌کند. ایجاد لخته‌های خونی در مسیر عروق خونی اندام‌ها، باعث اختلال جریان خون شده و در نتیجه منجر به انسداد نسبی یا کامل عروق خونی می‌شود. اگرچه ترومبوز سیاهرگی(وریدی) عمقی بیشتر در سیاهرگ‌های اندام تحتانی اتفاق می‌افتد، ولی وقوع آن در اندام فوقانی نیز در حال افزایش است. اگر DVT حرکت کند به آمبولی ریوی تبدیل می‌شود.

از نخستین روزهای عملیات‌های فضایی سرنشین‌دار، سالم نگه داشتن خدمه فضایی یکی از نگرانی‌های اساسی بوده است. فضانوردهای نامزد یک روند انتخاب دقیق را پشت سر می‌گذارند و از آمادگی و سلامت کامل فضانوردان قبل از ارسال به فضا اطمینان حاصل می‌شود. اما با این وجود طی این سال‌ها همواره بیماری‌هایی نظیر فضازدگی، آنفلوانزا، اسهال و سایر بیماری‌ها در فضانوردان دیده شده است.

تا به حال بیماری‌های فضانوردان نسبتاً خفیف بوده است که اتفاق خوبی است، چرا که نزدیکترین اتاق اورژانس به ISS  حدود ۴۰۰ کیلومتر همراه با چندین ساعت پرواز برای رسیدن به زمین فاصله دارد.

چندی پیش یک سونوگرافی بر روی گردن فضانوردان مستقر در ISS به عنوان بخشی از یک مطالعه تحقیقاتی انجام شد تا اطلاعات بیشتری در مورد چگونگی توزیع مایعات در بدن در گرانش صفر حاصل شود که یک لخته خون در رگ گردن یکی از فضانوردان دیده شد.

نام این فضانورد و سایر جزئیات به دلایل حفظ حریم خصوصی توسط ناسا محفوظ مانده است.

این سونوگرافی به وضوح وجود لخته خون در رگ گردن این فضانورد را نشان می‌داد. چنین لخته‌هایی می‌توانند بسیار خطرناک باشند، زیرا می‌توانند جابجا شوند و به نقاط حیاتی‌تری مانند ریه‌ها، رگ‌های قلب یا مغز منتقل شوند. بنابراین درمان آن به معنای واقعی کلمه حیاتی است. اما مشکل این است که طب فضایی از بسیاری جهات هنوز در مراحل ابتدایی خود است و هیچ روش مشخصی برای درمان این بیماری موسوم به "DVT" در گرانش صفر وجود ندارد.

دکتر "مول" گفت: اولین واکنش من وقتی ناسا به سراغم آمد این بود که بپرسم آیا می‌توانم به ایستگاه فضایی بین المللی بروم تا خودم بیمار را معاینه کنم؟ ناسا به من گفت که نمی‌تواند مرا به اندازه کافی سریع و به موقع به فضا برساند، بنابراین من روند ارزیابی و درمان را از همینجا روی زمین انجام دادم.

وی افزود: به طور معمول پروتکل درمان بیمار مبتلا به "DVT" این است که حداقل سه ماه برای جلوگیری از بزرگ شدن لخته، پیشگیری از عوارضی که می‌تواند ایجاد کند، جلوگیری از حرکت آن به نقاط حیاتی بدن مانند ریه‌ها و رقیق شدن خون استفاده کنید. البته رقیق شدن خون خطرناک است، چرا که در صورت آسیب دیدگی، ممکن است خونریزی داخلی ایجاد شود که متوقف کردن آن دشوار است. در هر صورت، بیمار به مراقبت‌های اضطراری پزشکی احتیاج داشت و ما با دانستن اینکه هیچ اورژانسی در فضا وجود ندارد، مجبور شدیم گزینه‌های خود را با دقت بررسی کنیم.

دکتر نه تنها نمی‌توانست به بالین بیمار خود برود، بلکه رساندن داروی رقیق کننده خون نیز به ایستگاه فضایی امکان پذیر نبود. بنابراین "مول" و گروهی از پزشکان ناسا مجبور به تجویز داروهایی شدند که از قبل در ISS بود، اما آنها شامل محدودیت‌هایی بودند.

از آنجایی که تا زمان انجام مأموریت بعدی امکان تأمین دارو وجود نداشت، "مول" دوزهایی را تجویز کرد که باید بیش از ۴۰ روز با تزریق‌های زیر پوستی استفاده شوند. سه روز پس از اتمام رقیق کننده خون، یک محموله دیگر به صورت قرص توسط یک فضاپیما به ایستگاه فضایی رسید و این امکان را فراهم کرد که درمان بیش از ۹۰ روز ادامه یابد. در این مدت، فضانورد بیمار سونوگرافی‌های بیشتری انجام داد و با "مول" از طریق ایمیل و تماس تلفنی مشورت می‌کرد.

"مول" می‌گوید: وقتی این فضانورد به تلفن خانه من زنگ زد، همسرم جواب داد و سپس تلفن را با این جمله به من منتقل کرد: "استفان یک تماس تلفنی از فضا داری! این خیلی شگفت انگیز بود. دریافت تماس تلفنی از فضانوردان در فضا برایم باورنکردنی بود و به طرز حیرت انگیزی کیفیت صدا از زمانی که من با خانواده‌ام در آلمان تماس می‌گیرم، بهتر بود.

اگرچه به نظر می‌رسد که درمان موفقیت آمیز بوده باشد، اما هنوز کمی خطر وجود دارد زیرا بازگشت به زمین مستلزم قرار گرفتن در معرض برخی فشارهای سنگین است، بنابراین گروه پزشکی چهار روز قبل از بازگشت فضانورد به زمین، مصرف دارو را متوقف کردند.

در نهایت کپسول "سایوز" حامل این فضانورد به سلامت به زمین نشست و فضانورد مذکور به بهبودی کامل رسید. اما عدم وجود علائم برای نشان دادن وجود لخته هنوز مورد نگرانی "مول" و گروه پزشکی ناسا است.

مول می‌گوید: آیا این چیزی است که در فضا رایج است؟ چگونه خطر ابتلا به DVT را به حداقل برسانیم؟ آیا باید داروهای بیشتری برای درمان آن در ISS نگه داشته شود؟ همه این سؤالات نیاز به پاسخگویی دارند، به خصوص با برنامه‌هایی که برای ارسال فضانوردان به مأموریت‌های طولانی‌تر به ماه و مریخ در حال تدوین است.