چه کسی می گوید نام دریای خزر، خزر است؟!

امیرشهاب شاهمیری استاد دانشگاه و محقق زبان فارسی در برنامه تلویزیونی پرسشگر با موضوع چالش‌های آموزش زبان فارسی با بیان اینکه در حوزه دانشگاهی فعالیت می‌کنم و سال‌ها بود که از غلط‌های نگارشی دانشجویان در پایان‌نامه‌ها و متون دیگر تعجب می‌کردم تا آنکه دخترم به کلاس اول رفت، گفت: متوجه شدم که بیش از 200 غلط و سهل انگاری نگارشی در کتاب فارسی اول دبستان وجود دارد. وی مصادیقی از این سهل انگاری ها و غلط های نگارشی در کتاب فارسی اول بیان کرد و گفت: در زبان فارسی نیم فاصله یا فاصله کوتاه برای جدا کردن بخش های یک واژه اعمال می‌شود. مثلا "می‌شود" یک واژه است ولی از فاصله به جای نیم فاصله بین دو بخش "می" و "شود" استفاده شده است. واژه های دیگری چون یارانه ای، رفته ام، بی نیاز از این جمله اند.

این محقق زبان فارسی با اشاره به علائم سجاوندی چون علامت تعجب، نقطه، ویرگول و علامت سوال افزود: اینها به واژه قبلی می چسبند و از جمله یا واژه بعدی فاصله می گیرند. علایم نگه دارنده چون پرانتز نیز همین‌گونه اند که به عبارت داخلی می‌چسبند و از عبارت بیرونی بعدی فاصله می گیرند. اما ما مثال هایی از کتاب فارسی داریم که در آن علائم سجاوندی رعایت نشده است و کودک عادت می کند که اینها مهم نیستند.

شاهمیری با اشاره به کاربرد یای کوچک یا یای میانجی در میان صفت و موصوف و مضاف و مضاف الیه، ادامه داد: در ترکیبی چون مداد آبی چون واژه اول به صامت ختم می‌شود نیازی به ی میانجی نیست اما اگر واژه اول به مصوت بلند ختم شود "ی" بزرگ می‌خواهد مانند آوای دلنشین یا زالوی سیاه. اما حالت سومی داریم که در آن اختلاف است و مسأله وجود دارد و آن زمانی است که آخرین حرف واژه اول "ه " باشد مانند کارنامه، خانه و مدرسه. در گذشته ی مقصوره با این شکل" ء" روی واژه اول قرار می گرفت که برخی آن را به اشتباه همزه می گویند.

وی گفت: در حالی که در عربی کرسی تنها روی الف و واو و "ی" قرار می گیرد. آمدند و گفتند که چون در فارسی همزه نداریم باید ی مقصوره روی سر " ه"حذف شود. این مورد به اشتباه حذف شده زیرا همانطور که گفتیم در این ترکیبات " ء"، ی مقصوره است و نه همزه . اکنون در کلاس اول توصیه می‌شود که از" ی" استفاده کنند مانند "کارنامه ی اردشیر" و حالب آنکه نیم فاصله را هم رعایت نمی کنند.

این محقق زبان فارسی افزود: اگر واژه فارسی داریم چه اشکالی دارد به جای واژه بیگانه از آن استفاده کنیم و به جای بصری بنویسیم دیداری، یا به جای تعلیم بنویسیم آموزش؟

وی با اشاره به دستور زبان یا نحوه گرامر زبان بیگانه، اظهار کرد: به عنوان مثال "شعرها" درست است اما "اشعار" نباید استفاده کنیم. یا به جای "انسانیت" باید بگوییم "انسان بودن". در مقدمه کتاب فارسی اول دبستان برای معلمان چنین عباراتی نوشته شده و 22 خطا در این مقدمه وجود دارد.

شاهمیری به مشکلات فونت نستعلیق فارسی اشاره کرد و افزود: این فونت برای کلاس اول مناسب نیست. حروف این فونت تراز نیست. یا فونت بهتر استفاده شود یا خوشنویسی آن را بنویسد.

وی به نامگذاری دریای خزر در نقشه ایران اشاره کرد و گفت: در کتاب درسی ما نوشته شده دریای خزر. چرا باید بگوییم خزر؟ خزرها قومی ترک تبار در سده شش تا 10 میلادی و درشمال شرق ما یا روسیه کنونی ساکن بودند و با ایرانیان بسیار جنگ داشتند و حاکمان یهودی داشتند و سرانجام از بین رفتند. 40 نام برای این دریا ذکر شده است. چه کسی می‌گوید نام این دریا خزر است؟

وی اضافه کرد: طبق مصوبات سال 1316 و 1361 می‌گفتند در مکاتبات داخلی بنویسید مازندران و در مکاتبات خارجی کاسپین. سال 1316،1361 تصویب شد. اما در سال 1381 تصویب شد در مکاتبات داخل بگویند خزر و در مکاتبات خارجی بگویند کاسپین.

این محقق زبان فارسی با تاکید بر اینکه ضعف ما در زبان فارسی ما فقط کتاب درسی نیست بلکه عوامل دیگری در آن دخیل است، گفت: اما توجه کنیم که کتاب فارسی دست به نقد است یکبار آن را کامل اصلاح کنیم. نظام ارزشیابی توصیفی جدید نیست و از قدیم اینگونه بوده، نظام کمی و ترمیک دستاورد آمریکایی هاست. حالا آنها معلم های کارآمدتری دارند و دارند دوباره به سمت ارزشیابی توصیفی میروند. برای ما هم خوب است اما آیا ما زیرساخت ها را داریم؟ حقوق آنها 20 برابر ماست و معلم ما باید به فکر شغل دوم باشد؟

محمد حسنی عضو هیأت علمی پژوهشگاه مطالعات آموزش و پرورش گفت: از نقدهای بیرونی به کتاب های درسی استقبال می کنیم. اما پیچیدگی های بسیار زیادی در آموزش فارسی وجود دارد. به عنوان مثال برای ی میانجی اظهارات آقای شاهمیری صحیح است اما از وجه آموزشی که بنگریم معلم های ما گزارش می دهند که دانش آموزان در فهم این موضوع برای املا مشکل دارند و سیاست این بوده که "ی" را بین دو واژه قرار بدهند تا بچه ها عادت کنند و بعد آهسته در متون سطوح بالاتر "ی" میانجی حذف شود. مثلا به بچه ها نوشتن به صورت " خانه ی ما" آموزش داده می‌شود.

وی با اشاره به اینکه خط نستعلیق وجه فرهنگی دارد و از زیباترین خط های نگارشی فارسی است گفت: سوال این است که آیا باید آن را کنار بگذاریم؟ آموزش فارسی به نستعلیق دشوار است و ما را در دوراهی قرار داده که در کتاب فارسی ابتدایی از نسخ استفاده کنیم یا نستعلیق؟ اخیرا تحقیقی در این باره در دست تدوین برای رسیدن به قلمی برای آموزش زبان فارسی است.

حسنی درباره ارزشیابی کیفی توصیفی اظهار کرد: یک بدفهمی نگران کننده ای از ارزشیابی توصیفی و نقش و جایگاه آن وجود دارد. ناکارآمدی و کم کارآمدی نظام آموزشی به دلیل نارسایی های زبان‌شناختی نیست بلکه عوامل اجتماعی پیچیده ای دست به دست هم می دهد.

وی افزود: با پدیده های پیچیده ای در جامعه روبروییم. مثلا نوع نگاه و نگرش مردم به آموزش عمومی، نگرش متعالی و سازنده ای نیست و آموزش عمومی را مرحله گذر برای رسیدن به کنکور می دانند، در حالی که این دوره اصالت، هویت و ارزشمندی ذاتی دارد و باید در این دوره دانش آموزان را برای ورود به زندگی آمادگی کنیم.

عضو هیأت علمی پژوهشگاه مطالعات آموزش و پرورش ادامه داد: مدارسی را می‌توانم نام ببرم که برای دانش آموزان کلاس های آمادگی آزمون ورودی تیزهوشان ترتیب می‌دهند. کدام مدرسه افتخار کرده که بهترین رویکرد را در آموزش زبان فارسی دنبال می کند؟ مدارس دولتی هم که آنچنان حمایت نمی‌شوند.

وی با بیان اینکه باید این ارزش‌های فعلی از دوره آموزش عمومی واژگون شود و والدین احساس کنند بچه ها را به مدرسه می‌فرستند تا یاد بگیرند نه آنکه نمره بگیرند و کنکور بدهند، اظهار کرد: آموزش و پرورش به شدت در این راستا حرکت می‌کند و نهادهای دیگر هم باید حمایت و کمک کنند.

حسنی ادامه داد: متاسفانه آموزش و پرورش را با امکانات و بودجه ناکافی تنها می گذاریم.

وی با اشاره به اینکه برخی می‌گویند عامل افت تحصیلی، ارزشیابی توصیفی است اما معتقدم اینطور نیست اظهار کرد: مگر بچه هایی که دانشگاه تهران قبول میشوند ده‌ها هزار تست نمیرنند؟ پس چرا هنوز مشکل دارند. باید فضای شاد و آرام همراه با مسوولیت برای دانش آموزان فراهم کنیم، با سختگیری موافق نیستم.

وی با بیان اینکه در دنیا حرف اول را ارزشیابی می زند اما به دلیل پیچیدگی هایی که گفتیم ارزشیابی توصیفی در ایران نه در درون سیستم جذب شد و نه بیرون مدرسه پذیرفته شد، گفت: این چه اتهاماتی است که به ارزشیابی توصیفی می زنیم که باعث افت تحصیلی شده است؟ ارزشیابی باید با فرایند یادگیری ممزوج شود. اکنون ارزشیابی کیفی توصیفی در مدارس به طور کامل اجرا نمی‌شود بلکه ارزشیابی توصیفی کمی زده است.

حیدر تورانی سرپرست سابق سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی نیز با بیان اینکه شنیدن، خواندن، صحبت کردن و نوشتن مهارت های اولیه و پایه آموزش زبان فارسی است گفت: هرکدام از اینها نیازمند کسب مهارت هایی در دانش آموزان است.

وی افزود: کارکرد آموزش زبان فارسی فقط به تنهایی به کتاب درسی فارسی برنمی گردد. تا به حال افراد متخصصی به سازمان پژوهش دعوت شده اند و در تدوین کتاب درسی نقش ایفا کرده اند و کتاب های امروز کار تکامل یافته ای است.

وی ادامه داد: اگر دانش آموزان در پایه های بالاتر توانش کلامی و درک فارسی شان پایین است این اشکال، فقط متوجه کتاب درسی نیست بلکه عوامل محیطی بر آن تسلط دارد.

تورانی افزود: ارزش زبان فارسی نزد خانواده یکی از عوامل تعیین کننده است. معمولا کارنامه که صادر می‌شود خانواده ها اول نمرات ریاضی و علوم را نگاه می کنند و در آخر فارسی را. هرچند قبول داریم که بخشی از نارسایی ها به کتابخانه فارسی برمیگردد، اما تنها عامل نیست.

سرپرست سابق سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی با بیان اینکه اگر می بینیم دانش آموزی بعد از ششم ابتدایی هنوز در فارسی ضعیف است باید به انگیزه های وی در یادگیری زبان فارسی نزد خانواده و جامعه توجه کنیم ، گفت: آنقدر که در میان خانواده ها تمایل برای فرستادن به آموزشگاه زبان انگیسی است برای تقویت زبان فارسی وجود ندارد. واژگان و دایره لغات مهم است و اگر دانش آموزی در دوره ابتدایی گنجینه لغاتش از سطحی بالاتر نرود در درس های دیگر هم افت می کند.

وی با بیان اینکه یک عامل تعیین کننده دیگر معلمان هستند اظهار کرد: آیا همه درس ها نزد معلمان به یک اندازه ارزش دارد؟ دانش آموز در چشم های معلم های ما نیز می‌بیند که دروس دیگر چون ریاضی اهمیت بیشتری دارند. روش تدریس معلمان نیز حائز اهمیت است.

وی با اشاره به اینکه اگر زبان فارسی دانش آموزان ضعیف است اینها فقط به کتاب برنمی‌گردد، گفت: آیا تاکنون مشاهده کرده اید کسی معلم تقویتی زبان فارسی برای فرزندش بگیرد؟ وقتی نزد خانواده و جامعه ادراک علمی از زبان فارسی وجود ندارد وضعیت از این بهتر نمیشود.

مسعود کبیری، عضو هیأت علمی پژوهشگاه مطالعات آموزش و پرورش نیز با بیان اینکه عملکرد دانش آموزان ایران در حوزه درک و فهم زبان مادری آنطور که فکر میکنیم باید باشد، نیست، گفت: نمره ما در مطالعات پرلز از عدد میانگین 500 نزدیک به 70 نمره کمتر و عدد 430 است.

وی ادامه داد: تنها چیزی که فعلا داریم نتایج مطالعه پرلز برای درک مطلب زبان است. درباره نوشتن، گنجینه لغات و... اطلاعاتی نداریم. سنجش ملی و آزمون استانداردی هم برای سنجش زبان فارسی نداشته ایم. پرلز چهار دوره برگزار شده و نشان می دهد که ما از میانگین نمره ای که باید پایین تر بوده و نمره دانش آموزان ما حدود 430 است.

کبیری با بیان اینکه حدود 57 کشور در این آزمون شرکت می کنند، گفت: به لحاظ جایگاه ایران در مقایسه با دیگر کشورها باید گفت در ناحیه ای هستیم که عملکرد جالبی نیست و کمتر از میانگین است.

وی به توزیع نامتوازن و پراکندگی بسیار در کشور اشاره کرد و گفت که برخی مدارس به پایینترین سطح نمی‌رسند و برخی بالترین سطح را دارند که ضعف در عدالت در کیفیت آموزشی را نشان می دهد و این آزاردهند تر از رتبه ایران در بین دیگر کشورها است و باید بیشتر به مدارس ضعیفمان بپردازیم.