کرونا باعث تشدید فاصله طبقاتی میشود

فاطمه هاشمی رفسنجانی فرزند اول مرحوم هاشمی رفسنجانی، همسر دکتر سعید لاهوتی است. فاطمه هاشمی در سال ۱۳۷۳ بنیاد بیماری‌های خاص را تاسیس کرد. وی از اعضای موسس حزب اعتدال و توسعه و همچنین موسس و رئیس فدراسیون ورزشی بیماران خاص است فاطمه هاشمی حدود سه دهه است که بجز فعالیت‌های دانشگاهی در دانشگاه آزاد، فعالیت عام المنفعه در بنیاد بیماری‌های خاص دارد. در ارتباط با ابعاد اجتماعی بحران اپیدمی و آینده مشاغل نظرات ایشان را جویا شدیم. گفتگو را با هم می‌خوانیم:

 از یک نظر مسئله کرونا مسئله اجتماع است، آیا فکر می‌کنید از این پس همه‌ی مناسبات اجتماعی تغییر می‌کند؟ 

 ابتدا وظیفه خود می‌دانم از این فرصت استفاده کنم و ضمن تبریک عید سعید فطر و آرزوی قبولی طاعات و عبادات همه هم میهنان عزیز کشورم، از درگاه خداوند، به‌ویژه برای کادر پزشکی، درمانی و جامعه پرستاران کوشا و ازجان‌گذشته که واقعا در خط مقدم درمان از هیچ کوششی دریغ نکردند تشکر و قدردانی کنم.

همچنین لازم می‌دانم مراتب همدردی و همراهی خود را با خانواده‌های محترم درگذشتگان این بیماری، اعلام و به آن‌ها تسلیت گفته و از درگاه خداوند، برایشان صبر و اجر مسئلت کنم.

 و اما در مورد سوالی که پرسیدید:

طبعاً،کرونا ویروس، تا حدودی سبک زندگی‌ها را عوض کرد. تا کنون همه مناسبات اجتماعی، بر مبنای تجمیع و جمعیت‌ها معنی می‌شد ولی این بیماری، در جوامع و جمعیت‌ها در کوتاه مدت، فاصله و جدایی از یکدیگر را به وجود آورد. شاید کمتر کسی چنین اتفاق و رخدادی را برای کل جهان پیش بینی می‌کرد. جمع بین خانه‌نشینی و فعالیت‌های اقتصادی و معیشتی از لحاظ مناسبات اجتماعی، تناقض‌هایی را در جهان به وجود آورده است که ممکن است تجربه این دوران، بر مناسبات اجتماعی آینده کل جهان، تاثیرگذار باشد.در این شرایط در بعضی از کشورها، طبقه متوسط و ضعیف، فقیرتر شده و فاصله طبقاتی، تشدید می‌شود. به این معنا که اکثریتی فقیر، یا زیر خط فقر و اقلیتی ثروتمند شکل خواهد گرفت و گروه‌های آسیب‌پذیر بیشترین لطمه را خواهند خورد.

 اینکه کرونا یک مسئله اجتماعی است سخن درستی است. ولی این که بپنداریم همه مناسبات اجتماعی تغییر خواهد کرد، به نظرم درست نیست. کرونا یک پدیده و اتفاق در عرصه اجتماعی کشورهاست که مانند بسیاری از بیماری‌ها و اپیدمی‌های دیگر که زمانی ناشناخته، جدید و صعب‌العلاج بودند، در اثر گذشت زمان، راه‌های درمان و پیشگیری آن کشف و درمان آن آسان شد، زمانی به دست بشر، با شناخت عوامل و پیشرفت علوم آزمایشگاهی و پزشکی حل و کاملاً قابل درمان خواهد شد. کمااینکه در همین مدت چند ماه، علم و دانش پزشکی برای درمان این بیماری، بسیار پیشرفت کرده و خواهد کرد. لذا نباید این بیماری جدیدالحدوث را زیاد بزرگ و در مورد آن مبالغه کرد. حتماً در آینده علم پزشکی جهان برآن فائق خواهد آمد و مانند سایر بیماری‌ها، درمان آن آسان خواهد شد. ولی به هر حال، آثار و تبعات منفی و مثبت آن، در برخی مناسبات اجتماعی، باقی خواهد ماند.

 اگر درمانی که برای کرونا معرفی خواهد شد، درمان مقطعی و تمدید شونده بوده و بیماری قابل بازگشت دوره‌ای باشد، روابط و ساختارهای اجتماعی چه شکلی خواهد یافت؟

  البته باید نظام پزشکی کشور و جهان، از تجارب دوران کرونا برای پیشگیری‌های آینده، نهایت استفاده را ببرد. جهان باید اقداماتی انجام دهد تا برای مقابله با بیماری‌های فراگیر آینده خصوصاً بیماری‌های ویروسی، آماده باشد. 

در ایران نیز باید نقاط ضعف و قوت مقابله با کرونا، شناسایی و برای مواجهه با بیماری‌های خطرناک آینده، خود را آماده نگه داریم و به محض بروز یک بیماری فراگیر در دیگر نقاط جهان تا زمان کنترل کامل، آن را پشت مرزها نگه داریم و اجازه ندهیم مانند کرونا ویروس، به سرعت در جامعه شیوع پیدا کند.

 شما اگر سابقه سایر بیماری‌های مسری و خطرناک از قبیل وبا، طاعون، سرخک، سارس، آنفولانزا و... را مطالعه کنید، پی می‌برید که هرکدام از این بیماری‌ها، در زمان خود که ناشناخته بودند تا مدتی جوامع و نظام درمانی و پزشکی کشورها را، درگیر خود کردند و تلفات زیادی هم گرفتند ولی علم پزشکی توانست پس از مدتی آزمایش و پیگیری، واکسن و درمان قطعی بیماری را یافته و آن را درمان کند. اکنون هم،در صورت مهیّا شدن شرایط و عدم پیشگیری، هر کدام از این بیماری‌ها، قابل برگشت هستند ولی دیگر ناشناخته و خطرناک به شکل اولیه خود نیستند و درمان می‌شوند. در مورد کرونا هم همین طور است اگر واکسن و داروهای مناسب و قطعی آن ساخته شود، قطعاً ریشه‌کن شده و در صورت برگشت خطر و حسّاسیت گذشته را نخواهد داشت و قابل درمان بوده و مقطعی نخواهد بود. یعنی علم پزشکی آنقدر توانایی دارد که درمان قطعی و نه مقطعی بیماری را کشف و اقدام کند.

برای کنترل و توقف عوارض بیکاری بجز دولت، کدام نهاد یا اشخاص می‌توانند موثر باشند؟

 متاسفانه اقتصاد ایران طی سال‌های گذشته به ویژه دوران تشدید تحریم‌ها، کوچک‌تر و آسیب‌پذیرتر شده و قطعاً در این شرایط، آمار بیکاران کشور افزایش یافته است. هرچند ابعاد آسیب‌های اقتصادی کرونا، برآورد دقیق از خسارت‌های ناشی از آن را مشکل کرده است، ولی یکی از اقدامات بسیار ضروری و موثر، جدی گرفتن تقویت بیمه بیکاری برای کمک به آسیب دیدگان است. البته در این خصوص، نقش دولت و دستگاه‌های حاکمیتی بسیار حائز اهمیت و موثر است. ولی باید توجه داشت که توان مالی دولت در این خصوص به ویژه در شرایط فعلی و تحریم‌های ظالمانه و حداکثری، محدود و کم است و نباید انتظار داشت که همه مشکلات را دولت به تنهایی حل کند. لذا، حضور بنیادها، نهادها و دستگاه‌های اقتصادی، امدادی، از جمله، موسسات خیریه، سازمان بهزیستی، سازمان‌های مردم نهاد، بنیاد مستضعفان، جمعیت هلال احمر، کمیته امداد امام(ره)، ستاد اجرایی فرمان امام، آستان قدس رضوی، نیروهای مسلح و... که اتفاقاً از امکانات و توانایی‌های اقتصادی و مالی زیادی برخوردارند، در این شرایط حساس، برای امداد رسانی ضروری است و می‌توانند و باید به مدد بیایند و بهتر و موثرتر از نقشی که تاکنون داشته‌اند، آثار مخرب اقتصادی این پدیده شوم بر اقشار کم‌‌درآمد و ضعیف جامعه را، کم کنند. بخش‌ خصوصی، افراد متمّول خیر و نیکوکار  و کمک‌های مردمی را هم نباید نادیده گرفت که البته تاکنون انصافاً این گونه کمک و مساعدت‌ها و همراهی‌ها بسیار موثر بوده و انشاالله در آینده هم ادامه خواهد داشت.

 مشاغل بسیاری در معرض خطر نابودی قرار گرفته است، مانند مشاغل مرتبط با غذا یا مشاغل تحت عنوان زیبایی. آیا این رشته‌ها می‌توانند به سطح و وسعت سابق خود بازگردند؟

البته وسعت مشاغل آسیب دیده، وسیع‌تر از مواردی است که شما ذکر کردید. شنیدم دولت در قالب طرح‌های پژوهشی، حدود ۵۰ شغل و کسب و کار را در بخش‌های اقتصادی و صنوف تولیدی، به عنوان مشاغل آسیب‌دیده اعلام کرده که به نظرم از حدود ۴ میلیون نفری که در مشاغل غیررسمی فعالند، حدود ۲ میلیون نفر، حتی بیمه هم ندارند و از حداقل حقوق شغلی و معیشتی برخوردارند. باید بپذیریم که اکثر مشاغل، به خاطر تبعات بیماری کرونا و تعطیلی اماکن کسب و کار، متضرر شده و لطمه خورده‌اند. به نظرم غیر از مواردی که شما به صورت ویژه، یعنی غذا و زیبایی، ذکر کردید، مشاغل ویژه‌تری هم وجود دارند که ضرر و خسارت‌های آن‌ها بیشتر است، مثل اقشار ضعیف جامعه از جمله: دستفروشان، کاسبان جزء، راننده‌ها، کارگران روزمزد و...که معمولاً چندان پس‌اندازی هم ندارند تا بتوانند دوران بیکاری و قرنطینه را سپری کنند.

همچنین، بیماران و به‌ویژه بیماران خاص که به دلیل ارتباطی که با این عزیزان و خانواده‌های آنان دارم می‌دانم که در این ایام، علاوه بر رنج بیماری و مشکل تامین دارو، مشکلات معیشتی و اقتصادی هم به رنج و آلام آن‌ها افزوده شده. همچنین سایر قشرهای کم درآمد و ضعیف جامعه که از تعطیلی مشاغل آسیب دیده‌اند.

 امیدوارم هم دولت و هم دستگاه‌ها، نهادها و مردم غیور کشورمان، همچنان به یاری این اقشار بپردازند.

در مورد اینکه این مشاغل دوباره به جایگاه خود بازخواهند گشت؟ باید بگویم امیدواریم که چنین اتفاقی در آینده بیفتد و با رفع بیماری کرونا و محدودیت‌های بهداشتی، دوباره شاهد رونق این گونه مشاغل باشیم. هرچند راه سخت و دشواری پیش رو داریم، ولی باید به آینده شغلی این عزیزان امیدوار بود. البته گفتم تا قبل از رسیدن به این مرحله و رفع محدودیت‌های شغلی، باید به کمک آنان شتافت تا بتوانند این مرحله بحرانی را طی کنند.

چه مشاغلی در آینده توسعه می‌یابد و کدام ویژگی باعث توسعه مشاغل خواهد شد؟

 کرونا و تجربه زندگی جدید در این ایام، باعث خواهد شد انگیزه‌های بیشتری برای تغییر سبک زندگی در آینده ایجاد و تقویت شود‌. البته فکر می‌کنم بطور مقطعی تحوّل و پیشرفت در فرهنگ بازار، کسب و کار و تجارت، از تحولات آینده باشد. همچنین، تقویت نسل جدید تکنولوژی، تشکیل بازارهای الکترونیکی، توسعه آموزش‌های مجازی و الکترونیکی، تقویت اشتغال خانگی، آموزش‌های الکترونیکی در دانشگاه‌ها، مدارس، توسعه فن‌آوری و به‌کار گیری هوش مصنوعی در مدیریت‌ها، کارخانه‌های تولیدی، مزارع، کارگاه‌ها، شهرها، شهرداری‌ها و... جدی‌تر خواهد شد و زیرساخت‌های تبادل اطلاعات را تقویت خواهد کرد. پیشرفت و توسعه شبکه‌های ارتباطی و خدمات مجازی نیز، از دیگر موارد قابل پیش بینی برای آینده شغلی دوران پسا کرونایی‌ است. 

 طی ایام قرنطینه، آسیب‌های اجتماعی هم شکل‌های متفاوت و جدیدی از خود نشان داد، این  مسئله را چگونه ارزیابی می‌کنید؟

همزمان با مدیریت، پیشگیری و درمان کرونا، باید در مورد کاهش خسارات ناشی از آسیب‌های اجتماعی هم، برنامه‌ریزی و کارکرد. قطعاً در آینده، تبعات جدی ترس و اضطراب ایام کرونا، تشدید خواهد شد. خانواده‌های داغداری که فرصت برگزاری مراسم سوگواری برای عزیزان خود را نداشتند، آثار روحی، روانی و افسردگی بر روی آن‌ها خواهد ماند. مشاورین، روانشناسان و جامعه شناسان روی این بُعد از آسیب‌های اجتماعی در کنار سایر آسیب‌ها، باید تلاش‌های جدی و موثری انجام دهند. ایام قرنطینه، توجه و تمرکز انسان‌ها به خود و اطرافیان را، بیشتر کرد. این ایام به اجبار، باعث دور هم جمع شدن افراد خانواده و شناخت بیشتر آنان از یکدیگر، حتی نزدیک‌ترین افراد خانواده، مانند زن و شوهر و فرزندان، نسبت به یکدیگر شد. بالطّبع، نقاط قوت و ضعفی نیز از این دور هم جمع شدن، پدیدار گشت که متاسفانه، به ایجاد یک چالش اجتماعی، در برخی مجامع و خانواده‌های کم‌استحکام، منجر شد. البته در کنار این مسائل منفی، شاهد نکات مثبت در بسیاری از خانواده‌های مستحکم، از جمله: گرم‌تر شدن کانون خانواده‌ها، فعالیت‌های مفید جمعی و گروهی و رسیدگی بیشتر به کارهای زمین مانده و معوقه زیادی هم بودیم و نباید این بعد مثبت موضوع هم نادیده گرفته شود.

 به هر حال، به نظر می‌رسد جامعه از لحاظ اخلاقی و تربیتی، به‌ویژه ارتباط بین اعضای خانواده و فرزندان، نیازمند رسیدگی، آموزش و دقت نظر بیشتری است و باید ضعف‌هایی که از این ناحیه در این ایام، خود را بیشتر و آشکارتر به جامعه ایران و سایر جوامع دنیا نشان داد، بررسی و کارشناسی علمی شده و برای علاج آن فکر و برنامه‌ریزی مناسب‌تری انجام شود.

بزرگترین مشکل جوامع، پس از کرونا را چه می‌دانید؟

در زمان بروز کرونا، شوک جدی به جامعه وارد شد ولی به‌نظر می‌رسد که کم کم مردم جوامع مختلف زندگی خود را با این پدیده، تطبیق می‌دهند. از جمله مشکلات مهم در دوران کرونا و پس از آن، می‌توان به نگرانی‌های شغلی، فقر و بیکاری، اختلافات خانوادگی، مشکلات روحی روانی، استرس‌های پس از کرونا، بدهی‌ها و اجاره‌های معوقه، افزایش فاصله طبقاتی و .. نام برد که باید برای کاهش آثار مخرب هر یک از این پدیده‌ها، هم دولت برنامه‌های راهبردی ملی ویژه برای آن دوران داشته باشد و هم، سایر قوا و دستگاه‌های ذیربط و مسوول. 

البته از این بعد ماجرا نیز نباید غافل باشیم که هرچند کرونا، آسیب‌های اقتصادی خطرناکی به جوامع زده  است ولی دولت‌ها نیز می‌توانند البته به شرط برنامه‌ریزی و همراهی و همکاری همه دستگاه‌های حاکمیتی، از فرصت کنونی استفاده کرده و با تقویت توان داخلی و ملی خود و به کارگیری بنگاه‌های اقتصادی موثر و کارآمد، زمینه بازسازی بنیه اقتصادی و ضربه خورده را فراهم کنند که اگر در این زمینه غفلت شود، بحران‌های بزرگ‌تری در پیش رو خواهیم داشت.

 نهایت اینکه: ویروس کرونا یا هر عامل ناشناخته شبیه آن که ممکن است در آینده نیز به شکل‌های دیگری در جوامع بروز و ظهور پیدا کند و منجر به متفرق شدن جوامع، جمعیت‌ها و انزوای خانواده‌ها و فلج شدن اقتصاد و تعطیلی کشورها شود، یک واقعیت را آشکار می‌کند و آن اینکه، به نظر می‌رسد دوران پس از مصائب و مشکلات در جهان به‌ویژه در کشورهایی که دارای اقتصاد و مبادلات تجاری بین المللی ضعیفی هستند نسبت به سایر کشورها، بسیار سخت‌تر می‌گذرد. گویا عصر جدید، دوران بیماری‌های بدون مرز و فراگیر است لذا باید ازاین حادثه برای آینده خود درس‌های زیادی یاد بگیریم.