معرفی باغ فین کاشان؛ باغی دلگشا و تاریخی در دل کویر

سرویس فرهنگی مستقل‌آنلاین:  ارزش تاریخی حمام فین در این موضوع است ناصرالدین‌شاه، در سال ۱۸۵۲ میلادی دستور داد صدراعظم خود امیرکبیر را در آن به قتل برسانند. قدمت باغ فین و بناهای واقع در آن به دوران صفویه برمی‌گردد. مساحت کلی باغ فین کاشان حدودا بر ۲۳ هزار مترمربع و شامل یک حیاط مرکزی است که دورادور آن دیوارها، باروها و برجهایی به شکل استوانه واقع شده‌ است.

در مقایسه با بسیاری از باغ‌های ایرانی مشابه، باغ فین دارای سیستم آبرسانی با مقدار آب قابل توجهی است.

 دلیل نامگذاری باغ فین کاشان

نام این باغ در گذشته باغ شاه  بوده که دلیل آن معنای کلمه شاه که بزرگ بوده و اشاره به مساحت زیاد این باغ نیز داشته است. اما اکنون این باغ به فین مشهور است و دلیلش هم قرار گرفتن آن در منطقه فین کاشان است. کلمه فین برگفته از کلمه فینه است و فینه نیز نام کلاه هایی بوده که مردم این ناحیه بر سر می‌گذاشتند.

تاریخچه باغ و حمام فین کاشان

منابع تاریخی سابقه این باغ را مربوط به دوران سلطنت آل‌بویه می‌‌دانند. به گفته این منابع، زلزله مهیبی در سال ۱۵۷۳ میلادی باعث شد این باغ به کلی تخریب شود. باقیمانده باغی دیگر در چند صد متری باغ فین (باغ نو) وجود دارد که به باغ کهنه شناخته می‌شود که در دوره ایلخانان مغول بیشترین گسترش و رونق را داشته است، اما ساختمان باغ فین فعلی به دوران شاه عباس بزرگ منسوب شده و میراث فرهنگی ایران طراح باغ را غیاث‌الدین جمشید کاشانی می‌داند. با این وجود برخی منابع دانشگاهی طراح و معمار باغ را شیخ بهایی دانسته‌اند.

کار ساخت و توسعه عمرانی باغ در دوره شاه صفی و شاه‌عباس دوم نیز ادامه پیدا کرد و به اوج خود رسید. بناهای سردر ورودی، کوشک صفوی و یکی از حمام‌ها ساخته شده در این دوره‌اند. کمی بعد شاه سلیمان صفوی صفه‌ای در اطراف چشمه فین بنا کرد که احتمالاً موجب تغییر نام چشمه فین به چشمه سلیمانیه بود. از اواخر دوره صفویه تا دوره زندیه و هم‌زمان با حمله افغان و لشکرکشی‌های نادر شاه، توجهی به باغ نشد و از آبادی و رونق آ کاسته شد. دوره کریمخان زند و پس از وقوع چند زلزله پیاپی، باغ و عمارت‌های موجود در آن مورد مرمت قرار گرفت و بنای خلوت کریمخانی به آن افزوده شد.

مرمت باغ و حمام فین

در دوره سلطنت فتحعلی‌شاه قاجار، بخش‌هایی زیادی به ابنیه باغ افزوده شد. تقریباً مابقی ابنیه موجود در باغ، تماما محصول این دوران است؛ اما با مرگ فتحعلی‌شاه، کار رسیدگی به باغ و درختان آن مورد غفلت قرار گرفت و حتی بخش‌هایی از باغ از بین رفت. با ثبت ملی این اثر در هفتاد سال پیش، رسیدگی و توجه به آن اهمیت بیشتری یافت. در دوره پهلوی، بنای موزه ملی کاشان بر خرابه‌های خلوت نظام‌الدوله و همچنین بنایی در حدفاصل کتابخانه و حمامها ساخته شد و سایر بناهای باغ نیز مورد مرمت قرار گرفت. با این وجود سوء مدیریت و بی‌توجهی در سالیان اخیر، موجب خسارات جبران‌ناپذیری به باغ شده‌است.

در سال ۱۹۳۵ و هم‌زمان با ثبت ملی این اثر، ابتدا استخر مرکزی باغ مورد مرمت قرار گرفت. در سال ۱۳۳۶ بنای موسوم به خلوت نظام‌الدوله که به‌طور کامل تخریب شده بود، مجدداً بنا شد و به موزه ملی اختصاص یافت. مرمت سایر عناصر معماری ازجمله کوشکها در سال ۱۹۷۹ آغاز شد.

در سال ۱۳۸۷ ادامه ساماندهی کف فرش، تهیه پرونده طرح آسیب‌شناسی و درمان پوشش سبز گیاهی باغ فین، ساماندهی مجاری آب خروجی حوض‌ها و جوی‌های داخل باغ، مرمت در چوبی گره چینی شده عمارت سر در، آواربرداری و بام‌سازی کوشک صفوی و ساماندهی راه آب‌های آن به انضمام آواربرداری و بام‌سازی ضلع غربی و همچنین نصب دوربین‌های مداربسته باغ انجام شد.

به دنبال تشکیل پرونده ثبت جهانی این اثر، در سال ۱۳۸۹ یونسکو دستور اعمال تغییراتی در سنگ‌فرش و پیاده‌روهای باغ صادر نمود که این تغییرات به انجام رسید.

معماری باغ فین

وجود آب و انواع درخت در کنار ابنیه که عناصر ثابت معماری هستند، هویتی زنده و پویا به این اثر فرهنگی و تاریخی بخشیده‌است. باغ فین یکی از مهمترین نمونه باغ‌های ایرانی است که همچنان زنده و پابرجاست. همچنین این باغ به خوبی روش ایجاد منظر فرهنگی را معرفی می‌کند.

نقش  آب در معماری باغ فین

در طراحی باغ فین، آب یکی از اساسی‌ترین عناصر معماری بوده‌است. آب در باغ فین به صورت‌های راکد (در استخر مقابل کوشک و حوض خانه صفوی)، روان (در جوی‌ها)، فورانی (فواره‌ها) و جوششی (ظهور آب از حفره‌های منظم کف حوض در حوض جوش و حوضخانه صفوی و شترگلوی فتحعلی شاه) حضور دارد. هریک از اشکال گوناگون آب در این باغ، مفهومی خاص را به دهم متبادر می‌کند. آب فراوان و زلال و جریان آن در جوی‌هایی با کاشی فیروزه‌ای، در منطقه‌ای که آب واقعاً کمیاب است و درختانی با سایه گسترده در تضادی بزرگ با کویر خشک و طبیعتی نامهربان است که در پشت دیوارهای باغ وجود دارد.

منبع تامین آب جاری در جوی‌ها، استخرها و حوضهای باغ چشمه سلیمانیه است. این آب چشمه ابتدا در استخری در پشت باغ جمع می‌شود. اختلاف ارتفاع این استخر نسبت به سطح جوی‌ها، ایجاد فواره‌هایی را امکان‌پذیر کرده‌است که به روش ثقلی آب را به بالا پرتاب می‌کنند.

زیر تمام جوی‌ها و دور تمام حوض‌ها در عمق یک متری زمین لوله‌هایی تعبیه شده به اسم تنبوشه که این لوله‌ها از جنس سفال بوده که از یک طرف به حوض‌های اصلی متصلند و طرف دیگر آن در انتهای جوی مسدود است. آب از یک طرف وارد می‌شود و چون انتهای لوله مسدود است آب از فواره‌ها خارج می‌شود. چون سطح زمین شیب دارد برای اینکه فشار تقسیم شود قطر لوله را متفاوت ساخته‌اند. ابتدای لوله از انتهای آن قطورتر است به این ترتیب فشار تقسیم می‌شود و آب به یک میزان از فواره خارج می‌شود. آب حوض اصلی از دوازده چشمه داخل آن می‌جوشد که به آن حوض جوش گفته می‌شود. از آن به بعد، آب در جوی‌هایی با کاشی‌های فیروزه‌ای جریان می‌یابد. رنگی که با رنگ خاکی صحراهای اطراف در تضاد است.

طراح سیستم آب رسانی باغ فین

طراح این سیستم پیشرفته آب‌رسانی، ریاضی‌دان معروف قرن دهم و عصر صفوی، غیاث الدین جمشید کاشانی بوده است. او دویست سال قبل از پاسکال از قانون اختلاف سطح استفاده کرده و از شیب طبیعی زمین بهره برده تا چنین فواره‌هایی زیبا را طراحی کند.

درختان در باغ فین کاشان

مهمترین گیاهان موجود در باغ فین، ۵۷۹ اصله درخت سرو و ۱۱ اصله درخت چنار است و با توجه به قدمت این درختان، به نظر می‌رسد که درخت سایه گستر و همیشه سبز سرو در طراحی باغ نقشی اساسی داشته و کاشت معدود درختان خزان دار چنار موجود در باغ، فقط به منظور افزایش کیفیت بصری صورت گرفته‌است. به نظر می‌رسد که کاربرد درخت سرو در ادبیات فارسی به عنوان نماد زیبایی انسان در این انتخاب بی‌تاثیر نبوده‌است.

بناهای باغ فین کاشان

در طراحی اولیه باغ، تقارن عنصر بسیار مهمی بوده است. به تدریج در طی زمان و با دخالت شاهان مختلف، از این تقارن کاسته شده‌است. این خروج از تقارن هم در محورهای تردد در باغ و هم در ابنیه اضافه شده پس از دوره صفویه به وضوح دیده می‌شود.

در وسط باغ، کوشک صفوی قرار دارد. حمام کوچک و عمارت سردر سایر ابنیه دوره صفوی را تشکیل می‌دهند. کوشک قاجاری با نقاشی‌های زیبای سقفی و دیواری نیز در انتهای باغ و خارج از محور تقارن باغ واقع است. حمام سلطنتی، موزه ملی، خلوت کریمخانی و اتاق شاه‌نشین ابنیه‌ای هستند که پس از دوران صفویه به ابنیه باغ افزوده شده‌اند.

حمام فین کاشان

حمام صفوی (حمام کوچک) همان جایی است که امیرکبیر صدر اعظم ایران در ۲۰ دی ۱۲۳۰ هجری شمسی به قتل رسید و به همین دلیل با نام حمام امیر کبیر شناخته می‌شود. این حمام حدودا سال ۸۸۲ هجری شمسی ساخته شد و اکثر بخش‌های آن مشابه حمام سلطنتی است. از بخش‌های جذاب حمام می‌توان به هفت کاشی در خزانه آن اشاره کرد که قدمت‌شان به حدود ۵۰۰ سال می‌رسد.

ثبت ملی و جهانی باغ فین کاشان

مجموعه باغ فین در سال ۱۹۳۵ میلادی در آثار ملی ایران به ثبت رسید. کار ثبت جهانی این اثر که از سال ۲۰۰۷ میلادی آغاز شده بود، چندین سال طول کشید و سرانجام در زمستان ۱۳۸۹، مرحله اول ثبت این اثر در فهرست میراث جهانی یونسکو به انجام رسید.

موقعیت فعلی باغ فین کاشان

باغ فین در ۹ کیلومتری مرکز شهر کاشان و در انتهای خیابان امیرکبیر فعلی و روستای فین کوچک قدیم قرار گرفته است. این باغ در مجاورت چشمه سلیمانیه و بالادست دشتی با شیب ملایم قرار دارد. این باغ تاریخی یکی از پربازدیدترین مکان‌های گردشگری در استان اصفهان است به طوری که عنوان پربازدیدترین اثر تاریخی این استان را در نوروز ۱۳۹۷ و ۱۳۹۸ به دست آورد.

در حال حاضر بخشی از ابنیه موجود به چای‌خانه و کباب‌خانه اختصاص دارد. دسترسی به باغ فین از طریق خیابان امیرکبیر صورت می‌پذیرد. وسایل نقلیه عمومی از جمله مینی‌بوس از مرکز شهر کاشان این دسترسی را تأمین می‌کنند.

موزه ملی کاشان واقع در این باغ از سال ۱۳۸۵ تا سال ۱۳۸۹ تعطیل بوده و در بهمن‌ماه ۱۳۸۹ مجدداً دایر شده‌است. امروزه بازدید از بخش‌های گوناگون باغ امکان‌پذیر است. این مجموعه، در کنار میدان نقش‌جهان و کاخ چهل‍ستون، بیشترین بازدیدکننده و گردشگر استان اصفهان را به سوی خود جلب می‌کند.