نگاهی به زندگی و کارنامه هنری خسرو سینایی؛ خالق فیلم ماندگار عروس آتش

سرویس فرهنگی مستقل‌آنلاین: خسرو سینایی متولد ۲۹ دی ۱۳۱۹ در ساری است. او در دوران مدرسه به تهران مهاجرت کرد و در سال ۱۳۳۷ دیپلم متوسطه را از دبیرستان البرز گرفت.

سپس برای ادامه تحصیل به اتریش رفت و از سال ۱۹۵۹ تا ۱۹۶۳ در رشته معماری دانشکده فنی وین مشغول به تحصیل شد. او شیفته موسیقی نیز بود هم‌زمان به آموختن آهنگسازی در آکادمی موسیقی و هنرهای نمایشی وین پرداخت. پس‌ازآن به تحصیل در رشته سینما روی آورد و توانست با دو درجه ممتاز در کارگردانی و فیلم‌نامه‌نویسی در سال ۱۳۴۶ از آکادمی موسیقی و هنرهای نمایشی وین فارغ‌التحصیل شود.

سینایی طی سال‌های ۱۳۳۷ تا ۱۳۴۶ زیر نظر «ویکتور وینکل باور» سرپرست بخش آکاردئون کنسرواتوار وین به فراگیری موسیقی و نوازندگی پرداخت و در کنسرت‌های مختلفی به‌عنوان تک‌نواز و عضو ارکستر کنسرواتوار حضور داشت.

بازگشت خسرو سینایی به ایران

خسرو سینایی در سال ۱۳۴۶ به ایران برگشت و به مدت پنج سال با وزارت فرهنگ و هنر همکاری کرد. او همچنین طی سال‌های ۱۳۵۱ تا ۱۳۵۴ به همکاری با سازمان رادیوتلویزیون ملی ایران پرداخت.

اولین فیلم خسرو سینایی

سینایی اولین فیلم سینمایی خود را در سال ۱۳۵۸ بانام زنده‌باد ... ساخت. زنده‌باد اولین فیلم بعد از انقلاب بود که توانست در یک جشنواره الف بین‌المللی یعنی جشنواره کارلووی واری در سال ۱۹۸۰ جایزه بگیرد. ثریا قاسمی، مهدی هاشمی، غلامرضا طباطبایی، اسماعیل محمدی و رقیه چهره آزاد بازیگران فیلم بودند.

داستان فیلم ازاین‌قرار است: در کوران انقلاب اسلامی مهندسی به نام محمود که از دخالت در سیاست گریزان است، برای خرید مایحتاج روزانه از خانه بیرون رفته است. خیابان‌ها و کوچه‌ها شلوغ است. در غیبت او جوانی که از سازمان دهندگان تظاهرات و تحت تعقیب مأموران است به خانه او پناه می‌برد. به دنبال او محمود وارد خانه می‌شود. محمود نخست از جوان می‌خواهد که خانه را ترک کند، اما تحت تأثیر او قرار می‌گیرد و حاضر می‌شود با مأموران امنیتی و نظامی مقابله کند. زمانی که جوان خانه را ترک می‌کند، هدف گلوله قرار می‌گیرد. محمود فریادکنان به دنبال او از خانه خارج می‌شود و با گلوله مأموران از پا درمی‌آید و در کنار جسد جوان به زمین می‌افتد.

سوابق آموزشی و دانشگاهی خسرو سینایی

 خسرو سینایی از آغاز انقلاب تا سال ۱۳۷۱، به تدریس در رشته‌های کارگردانی، فیلم‌نامه‌نویسی، موسیقی فیلم، مستندسازی و … در دانشگاه‌ها و مراکز آموزشی و هنری مختلف مشغول بود.

دورنمایه و ارزش‌های هنری آثار خسرو سینایی

 آثار خسرو معمولاً مضامینی نزدیک به مستندهای اجتماعی دارند.

او در سینمای ایران به‌عنوان فیلم‌سازی که برای اهداف و مقاصد مادی و تجاری، هرگز ارزش‌های صنفی و هنری خود را زیر پا نگذاشت، شناخته می‌شود و همچنین بر بسیاری از جنبه‌های هنری در سینما تأثیر فراوانی گذاشت. برای مثال او در فیلم «تهران امروز» که آن را در ۱۳۵۶ خورشیدی ساخته شد، بیننده را به زمان گذشته می‌برد و بسیاری از اماکنی را که در آن روزگار محل رفت‌وآمد، تفریح، آموزش و کار جوانان بوده است در قاب یک فیلم سینمایی به تصویر می‌کشد. این فیلم بیشتر یک اثر نوستالژی به شمار می‌رود و سعی دارد تا تهران سنتی و مدرن را برای مخاطب تداعی کند.

 فیلم «گفت‌وگو با سایه» در دهه ۸۰ ساخته شد. این اثر یک اثر مستند داستانی بر پایه فیلم‌هایی است که صادق هدایت دیده و همچنین تحقیقاتی را دربرمی گرفت که «حبیب احمدزاده» انجام داده بود.

 سینایی درباره این فیلم گفته است: «سعی کردم با رعایت جنبه‌های انصاف و اطلاعاتی که در دسترس است و فیلم‌هایی که صادق هدایت دیده بود یک مستند داستانی بسازم. نکته اصلی اینجاست، بسیاری از اشخاصی که راجع به صادق هدایت اظهارنظر می‌کنند آن فیلم‌ها را ندیده بودند؛ بنابراین باید اثری ساخته می‌شد که نه بت‌شکنی کند و نه بت‌سازی و درعین‌حال یک تحقیق جدی باشد. آقای جهانگیر هدایت برادرزاده صادق هدایت بعد از دیدن فیلم گفت این اثر تا حدود ۸۰ درصد به واقعیت زندگی او نزدیک است.»

حمید فرخ‌نژاد بازیگر مطرح این روزهای سینما که حضورش را در عرصه فیلم و بازیگری به‌نوعی مدیون سینایی می‌داند در گفت‌وگویی درباره سینایی چنین گفته است: «سال ۶۸ با ارائه طرح فیلم سینمایی «در کوچه‌های عشق» با سینایی آشنا شدم و کارم را در سینما شروع کردم. در تعدادی از کارهای کوتاه و بلند دیگر در کنارشان بودم تا اینکه به «عروس آتش» رسیدیم. طرح این کار را من ارائه دادم و بعد که درگیر ماجراهای تولید فیلم شدیم به این نتیجه رسیدند که نقش فرحان را من ایفا کنم و سینما به‌ویژه بازیگری برایم به‌صورت جدی با خسرو سینایی و نگاه ویژه او آغاز شد. مهم‌ترین ویژگی سینایی که باید آن را قدر دانست، این است که او دارای یک نگاه نادر در سینمای ایران است به‌ویژه این روزها که فروش و سینمای تجاری حرف اول را می‌زند و سینماگران بیشتر به دنبال منفعت مالی هستند. سینایی در سینما به دنبال نگاه خود بود و هرگز نگاه هنری خود را قربانی موج روز نکرد و پای قول خود با سینما ماند.»

خسرو سینایی در اواخر عمر خود از شرایط حاکم بر سینما ناراضی بود. او در مصاحبه‌ای چنین گفته است: «در شرایط موجود سینما هر کاری بخواهیم انجام بدهیم به بن‌بست می‌خوریم. من سعی‌ام را می‌کنم اما باید ببینم به کجا می‌رسم. موضوعاتی هست که اگر بشود، انجام می‌دهم اما درنهایت اصراری برای انجام آن ندارم زیرا عملاً دیدم که سینما مخارجش را از طریق گیشه‌اش مشخص می‌کند و به هر دلیلی در زمان اکران آن را می‌سوزاند. با توجه به فعالیت‌هایی که تاکنون داشته‌ام و در این سنی که هستم، شرایطی ندارم که بخواهم بگویم اثر شاهکاری ساخته‌ام.»

خسرو سینایی و فیلم عروس آتش

خسرو سینایی در طول عمر هنری خود بیش از ۱۲۰ فیلم کوتاه و بلند ساخت که علاوه بر نویسندگی و کارگردانی، ساخت موسیقی و تدوین برخی از آثارش را هم شخصاً بر عهده داشته است؛ اما اولین مهم‌ترین فیلم داستانی او در سینمای ایران فیلم ماندگار عروس آتش است که در سال ۱۳۷۸ ساخته شد. فیلم‌نامه فیلم را خسرو سینایی و حمید فرخ‌نژاد مشترکا به رشته تحریر درآوردند و فیلم در جنوب ایران فیلم‌برداری شد.

فیلم به سنت‌های عشیره‌ای در جنوب ایران، ازدواج اجباری و خودسوزی می‌پردازد و نام فیلم نیز برگرفته از همین موضوع است

فیلم عروس آتش درباره دختری به نام احلام (با بازی غزل صارمی)، دختری خوزستانی است که از کودکی زادگاهش را ترک کرده و به اهواز آمده، اکنون سال آخر پزشکی را در دانشگاه سپری می‌کند. او که به حکم قوانین عشیره‌اش باید به همسری پسرعمویش فـَرحان (با بازی حمید فرخ‌نژاد) درآید، عاشق استادش پرویز (با بازی مهدی احمدی) ـ است و استاد نیز دل در گرو عشق او دارد. احلام گرچه تفکر عشیره‌ای را مقدس و غیرقابل‌انکار می‌شمارد، نمی‌خواهد با پسرعموی ماهیگیر و بی‌سوادش که به قاچاق کالا مشغول است ازدواج کند. او که از دوسالگی پس از مرگ پدر همراه مادرش به شهر آمده، تصمیم می‌گیرد برای صحبت کردن در این مورد به زادگاهش برود. احلام و فرحان که تاکنون همدیگر را ندیده‌اند یکدیگر را می‌بینند و احلام طی گفتگویی صریح با فرحان به او می‌گوید که قادر نیست در شرایطی که کس دیگری را دوست دارد، همسر او شود. فرحان که از گفتگوی احلام سخت رنجیده، همچنان احلام را نامزد خود می‌داند و در صورت عدم تمکین، حکم قتل او را بر اساس سنتی دیرینه در قبیله‌اش، تکلیف خود می‌داند. احلام همچنین با خاله هاشمیه (با بازی سلیمه رنگزن) صحبت می‌کند و او را متقاعد می‌کند که این سنت قدیمی در دوران حاضر دیگر معنایی ندارد. خاله به حمایت از او برمی‌خیزد ولی خانواده فرحان در ازدواج آن‌ها اصرار دارند. پرویز با کمک وکیلی (با بازی سعید پورصمیمی) تلاش می‌کند تا راهی برای این معضل پیدا کند ولی با موجی از مخالفت‌ها روبرو می‌شود. فشارهای عشیره باعث می‌شود تا احلام به‌اجبار با ازدواج موافقت کند. در شب عروسی آن دو، خاله با کارد، فرحان را از پای درمی‌آورد و احلام نیز در آتشی که خود در اتاق حجله‌اش برافروخته، می‌سوزد.

فیلم عروس آتش جوایز زیادی را به دست آورد. از جمله سیمرغ بلورین بهترین فیلم‌نامه، بهترین بازیگر نقش مکمل مرد برای حمید فرخ نژاد و بهترین فیلم از نگاه تماشاگران.

زندگی شخصی و خانوادگی خسرو سینایی

خسرو سینایی دو بار ازدواج کرد بی‌آنکه طلاق گرفته باشد. ازدواج اولش با گیزلا وارگا سینایی بانوی نقاش مجارستانی‌تبار ایرانی است. او در اروپا و بعد از یک کنسرت موسیقی با خسرو سینایی آشنا شد. با او ازدواج کرد و در سال ۱۹۶۷ همراه او به ایران آمد و تقریباً ۴۰ سال است که مشغول فعالیت‌های هنری است.

همسر دوم او نیز یک نقاش ایرانی به نام فرح اصولی است. یاسمین و سمیرا فرزندان او از ازدواج اول و سام و آلما سینایی فرزندان او از ازدواج دومش هستند.

مرگ خسرو سینایی

خسرو سینایی در مرداد ۱۳۹۹ به دلیل عفونت ریه و ابتلا به ویروس کرونا، در بخش مراقبت‌های ویژه بیمارستان امیر اعلم تهران بستری شد و در ۱۱ مرداد ۱۳۹۹ درگذشت. پیکر او‌ بدون برگزاری مراسم عمومی و تنها با حضور خانواده اش در قطعه هنرمندان بهشت زهرا به خاک سپرده شد.

کارنامه سینمایی خسرو سینایی

• جزیره رنگین (۱۳۹۳)
• کویر خون (۱۳۸۵)
• مثل یک قصه (۱۳۸۵)
• عروس آتش (۱۳۷۸)
• کوچه پاییز (۱۳۷۶)
• در کوچه‌های عشق (۱۳۶۹)
• یار در خانه (۱۳۶۶)
• هیولای درون (۱۳۶۲)
• زنده‌باد ... (۱۳۵۸)

فیلم‌های مستند خسرو سینایی

• راویان تاریخ (۱۳۸۸)
• گواهان تاریخ (۱۳۸۶)
• فرش، اسب، ترکمن (۱۳۸۴)
• گفتگو با سایه (۱۳۸۴)
• آوازهای سکوت (۱۳۸۴)
• طرح برنده (۱۳۸۳)
• میان سایه و نور (۱۳۸۱)
• عبور از نمی‌دانم (۱۳۸۱)
• کوچه پائیز (مستند داستانی بلند ۱۳۷۵)
• قصه کوتاهی چند هزارساله (۱۳۷۲)
• به کوه مهربان بیندیش (۱۳۷۲)
• گیزلا (۱۳۷۲)
• آخرین حلقه زنجیر (۱۳۷۰)
• سرِ مرز (۱۳۷۰)
• ابر شهر پیر (۱۳۶۴)
• سفر به تاریخ (۱۳۶۴)
• نقاشی مدرن ایران (۱۳۵۶)
• زن دیروز، زن امروز (۱۳۵۶)
• تهران امروز، تصاویر یک شهر (۱۳۵۶)
• جناب دماوندی (۱۳۵۳)
• حسین یاوری (۱۳۵۲)
• مصور الملکی (۱۳۵۱)
• مرثیه گمشده (۱۳۴۹–۱۳۶۲)
• سردی آهن (۱۳۴۹)
• پرستش (۱۳۴۹)
• یک سرزمین، یک روز، یک راه (۱۳۴۸)
• آن‌سوی هیاهو (۱۳۴۷–۱۳۴۸)
• سال هنر ایران (۱۳۴۷)
• آوائی که عتیقه می‌شود (۱۳۴۶)
• برخی از فیلم‌های کوتاه
• ماهیگیری (۱۳۴۵)
• پسر، پدر و مادر (۱۳۴۹)
• فعل مجهول (۱۳۴۹)
• سرگردانی بچه‌ها میان فرامین خدا و رفتار ما (۱۳۵۱)
• فرار (۱۳۵۳)
• خط‌خوردگی (۱۳۵۶)
• خانواده ایرانی (۱۳۵۶)
• ده صحنه تا اخراج (۱۳۵۸)
• انیمیشن و تجربی
• شاید اگر… (عروسکی ۱۳۵۳)
• دو راه‌حل یک مشکل (نقاشی متحرک ۱۳۵۲)
• شرح‌حال (۱۳۴۷)

موسیقی‌های خسرو سینایی

• من ایران را دوست دارم
• هیولای درون
• یار در خانه
• در کوچه‌های عشق
• سفر به تاریخ
• ابر شهر پیر
• آخرین حلقه زنجیره
• قصه کوتاهی چند هزارساله
• تهران امروز، تصاویر یک شهر
• مرثیه گمشده
• گیزلا
• میان سایه و نور
• آوازهای سکوت
• عروس آتش
• مثل یک قصه

آثار تألیفی خسرو سینایی

• فیلم‌نامه صورتگران عصر خون، ۱۳۸۱
• فیلم‌نامه سپید جامه، ۱۳۸۲
• فیلم‌نامه عروس آتش، ۱۳۸۳
• تاول‌های لجن، ۱۳۴۲ (مجموعه شعر)
• ترانه شاپرک‌های سفید، ۱۳۹۱ (مجموعه شعر)
• اتاق صورتی، ۱۳۹۴ (مجموعه شعر)
• کتاب صوتی یادگاری (شعر و موسیقی)

ترجمه‌های خسرو سینایی

• جلوه‌های ویژه تصویری در سینما و تلویزیون. ترجمه از انگلیسی، ۱۳۶۷
• سینمای بعد از کمونیسم (ترجمه مقالات انگلیسی. ۱۳۷۷)
• فیلم‌سازان بزرگ جهان (انتخاب و ترجمه از متن انگلیسی ۱۳۸۸)
• سیاحت و ماجراهای من در ایران. نوشته آرمین و مبری. ترجمه از متن آلمانی

جوایز و افتخارات خسرو سینایی

• جایزه «بهترین فیلم صنعتی» از جشنواره فیلم‌های صنعتی برای فیلم «آخرین حلقه زنجیر» (۱۳۸۴)
• نشان «هنرمند باافتخار» از وزارت فرهنگ جمهوری لهستان برای فیلم مرثیه گمشده (۲۰۱۰)
• نشان ویژه «صلیب شوالیه جمهوری لهستان» از سوی رئیس‌جمهور لهستان برای فیلم مرثیه گمشده (۲۰۰۸)
• جایزه انجمن بین‌المللی منتقدان فیلم (فیبرشی) به فیلم عروس آتش در جشنواره بین‌المللی فیلم کارلوی واری جمهوری چک
• سیمرغ بلورین بهترین فیلم‌نامه در هجدهمین دوره جشنواره فیلم فجر، برای فیلم «عروس آتش» (۱۳۷۸)
• لوح زرین بهترین کارگردانی در دومین دوره جشنواره فیلم فجر، برای فیلم «هیولای درون» (۱۳۶۲)
• برنده جایزه گلدان بلورین انجمن مبارزان ضد فاشیسم در جشنواره کارلوی جمهوری چک برای فیلم زنده‌باد... (۱۹۸۰)
• مجسمه شهرفرنگ آرشیو فیلم ایران برای فیلم «آن‌سوی هیاهو»، تهران (۱۳۴۷)
• دیپلم افتخار هیئت‌داوران بین‌المللی در دومین جشنواره فیلم‌های کودکان و نوجوانان، برای فیلم «آن‌سوی هیاهو»، تهران (۱۳۴۷)
• جایزه فارغ‌التحصیلی آکادمی موسیقی و هنرهای نمایشی (وین - اتریش) به فیلم «ماهیگیری» (۱۳۴۶)