معرفی باغ نگارستان؛ باغ‌موزه‌ای تاریخی با جاذبه‌هایی دیدنی در مرکز تهران

سرویس فرهنگی مستقل آنلاین: قدمت باغ‌موزه به سال ۱۲۲۲ هجری قمری (مطابق با ۱۸۰۷ میلادی) و زمان فتحعلی شاه قاجار بازمی‌گردد. آن زمان این باغ در خارج از شهر تهران آن زمان قرار گرفته بود. این باغ موردعلاقه فتحعلیشاه و محل اقامت تابستانه شاه و درباریانش به شمار می‌آمد. به‌تدریج بناها و تزئینات تازه‌ای در آن ساخته شد از جمله گلخانه بزرگی به دستور فتحعلی شاه در ضلع شمالی باغ ساخته شد که به نارنجستان مشهور شد.

وقتی فتحعلیشاه قصد سفر داشت، ابتدا در این باغ ساکن می‌شد و پس از تعیین ساعت سعد برای روز حرکت، سفر خود را آغاز می‌کرد. در آن روز، روحانیان، شاهزادگان و درباریان به این باغ به دیدن او می‌آمدند، برای سلامتی شاه دعا می‌کردند و احیاناً هدایایی را پیشکش می‌نمودند.

در سال ۱۲۸۴ قمری و در زمان ناصرالدین‌شاه با گسترش شهر تهران این بنا در محدوده جدید شهر قرار گرفت و پس از ساخته‌شدن کاخ‌های صاحب‌قرانیه و سلطنت‌آباد، این باغ در اختیار نهادهای حکومتی قرار گرفت.

در ۱۳۰۴ هجری قمری این باغ به مدت یک سال تحت اختیار وزارت عدلیه قرار گرفت. در زمان مظفرالدین‌شاه، پس از سفر او به اروپا و بازدید از مدرسه کشاورزی امپراتوری روسیه در مسکو، اولین مدرسه کشاورزی ایران با استخدام یک کارشناس بلژیکی در این باغ تأسیس شد. کمی بعد در بناهای جنوبی باغ، مدرسه مستظرفه به ریاست کمال‌الملک ایجاد گردید.

با گذشت زمان ازآنجایی‌که این باغ دیگر جزو ساختمان‌های سلطنتی نبود، رو به اضمحلال و ویرانی رفت تا این‌که در سال ۱۳۰۷ هجری شمسی، وزارت معارف وقت در این محل سه ساختمان بزرگ ساخت و به دارالمعلمین عالی اختصاص داد. برای این منظور از معمار و مهندس مهاجر روس، الکسی مارکف کمک گرفته شد. سپس با در نظر گرفتن اصول معماری ایرانی، نقشه تبدیل عمارت به دارالمعلمین طراحی گردید. باغ نگارستان نیز به دست معمار ایرانی سید علی‌اکبر باغبان طراحی شد. دبیرستان علمیه نیز تا سال ۱۳۱۱ هجری شمسی در یکی از این سه ساختمان قرار داشت. تا اینکه با تأسیس دانشسرای عالی در خرداد ۱۳۱۱ هجری شمسی تمام ساختمان‌های موجود در باغ نگارستان به این دانشسرا اختصاص یافت.

در ۱۳۱۵ هجری شمسی کتاب‌خانه باغ نگارستان تأسیس شد که معاونت آن به عهده پروین اعتصامی بود. در ۱۳۳۵، مؤسسۀ لغت‌نامه دهخدا، کلاس‌های زبان‌های خارجی، جغرافیا و کلاس‌های عمومی دانشکده ادبیات در این بنا دایر شد. در ۱۳۳۷ نیز مؤسسۀ تحقیقات اجتماعی در این مکان شروع به کار کرد.

از ۱۳۴۱ تا ۱۳۷۰ دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران در این محل قرار داشت که پس از انتقال آن به محل جدید تصمیم به واگذاری و تخریب آن گرفته شد.

کسی که این بنا را از نابودی نجات داد دکتر روح‌الامینی بود. او با نوشتن مقاله‌ای عنوان حسب حال‌ در روزنامه اطلاعات به واگذاری و تخریب این بنای ارزشمند و تاریخی اعتراض کرد. تخریب این بنا حدوداً دو سال به تعویق افتاد تا این‌که در آبان ۱۳۷۴ دکتر حسن حبیبی، معاون اول رئیس‌جمهور وقت، از این بنا بازدید کرد و یکی از کارشناسان میراث فرهنگی به نام مهندس دانشور را مأمور کرد که نقشه‌ای برای بازسازی باغ تهیه و تدارک ببیند. او نیز با هماهنگی دانشگاه، نقشه بنای اولیه را به دست آورد و تغییرات انجام شده را مورد اصلاح قرار داد.

محدوده جغرافیایی باغ نگارستان

این باغ از غرب محدود است به خیابان صفی‌علی‌شاه، از شرق به خیابان دروازه شمیران، از جنوب به میدان بهارستان و از شمال به خیابان آتشکده (علایی) و محل سابق دانشکده ادبیات. در قسمت جنوب غربی این باغ نیز آن ساختمان سازمان برنامه‌وبودجه قرار گرفته است.

وقایع مهم تاریخی باغ نگارستان

• تاج‌گذاری محمدشاه در باغ نگارستان بر روی تخت طاووس انجام شد.
• میرزا ابوالقاسم قائم‌مقام، وزیر محمدشاه، در سال ۱۲۵۱ هجری قمری در زیرزمین عمارت دلگشای باغ نگارستان به قتل رسیدن
• اولین مدرسه کشاورزی در دوره مظفرالدین‌شاه در سال ۱۳۱۸ هجری قمری (۱۲۷۹ شمسی) توسط داشر اتریشی در این باغ راه‌اندازی شد.
• مدرسه صنایع مستظرفه در زمان وزارت ابراهیم حکیم‌الحکما با ریاست کمال‌الملک در سال ۱۳۲۹ هجری قمری (۱۲۹۵ هجری خورشیدی) در عمارت حوض‌خانه افتتاح گردید.
• در سال ۱۳۰۴ هجری شمسی این بنا به‌عنوان وزارت عدلیه نام‌گذاری شد.
• در سال ۱۳۰۷ هجری شمسی باغ نگارستان به‌عنوان محل دائمی دارالمعلمین و دانشسرای عالی در نظر گرفته شد. بدین ترتیب دو دانشکده مهم ادبیات و علوم اجتماعی در این محل تأسیس شدند.
• اولین فرهنگستان ایران در سال ۱۳۱۴ هجری شمسی در اتاق شورای دانشسرا تأسیس شد.
• در سال ۱۳۳۵ هجری شمسی به ترتیب مؤسسه لغت‌نامه دهخدا، مؤسسه جغرافیا و مؤسسه زبان‌های خارجی در محل باغ نگارستان فعالیت خود را آغاز کردند.
• در سال ۱۳۳۷ هجری شمسی باغ نگارستان به مؤسسه تحقیقات اجتماعی واگذار شد.
• پژوهشکده فرهنگ و هنر در سال ۱۳۷۷ هجری خورشیدی به باغ نگارستان منتقل شد و در سال ۱۳۸۱ هجری شمسی این پژوهشکده به مؤسسه پژوهشی فرهنگ و هنر تغییر نام داد.

معماری باغ نگارستان

بنای باغ نگارستان به سبک عمارت کلاه‌فرنگی ساخته شده است. این بنا دارای دو عمارت عالی به نام‌های دلگشا و تالار قلمدان است. اتاق‌هایی با درهای چوبی و دو تالار بزرگ در طرفین ساختمان مرکزی این باغ قرار گرفته است. این باغ دارای ۶۴ اتاق، چهار تالار، یک کتابخانه با چهار سالن و ۶۰۰ متر زیربناست. تالارها با آینه‌کاری، نقوش طلایی و چلچراغ‌های نفیس تزیین شده است.

علت نام‌گذاری باغ نگارستان

این باغ‌موزه به این دلیل نگارستان نامیده شده است که در یکی از اتاق‌های عمارت آن تعداد زیادی تابلو نقاشی (که اغلب پرتره بودند) به نمایش درآمده بود. این تابلوها اثر دست هنرمندانی چون میرزا جانی نقاش، میرزا بابا نقاش و عبدالله‌خان نقاش‌باشی بوده‌اند.

امروزه تنها قسمت کوچکی از باغ و ساختمان کاخ بر جای مانده و در زمین آن، ساختمان‌هایی از جمله دانشسرای عالی پیشین، سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی بنا شده‌ است.

اماکن موجود در باغ نگارستان

در باغ نگارستان بخش‌ها و بناهای متعددی وجود دارند که عبارت‌اند از: مجموعه ملک‌الشعرای بهار، موزه مکتب کمال‌الملک، تالار منیر فرمانفرماییان (که نخستین تالار موزه به نام یک زن هنرمند ایرانی به شمار می‌رود)، مجموعه مجسمه مینیاتورهای مردم‌شناسی جهانگیر ارجمند، سردیس فردوسی، مجموعه و تالار محمود روح‌الامینی، مجموعه آثار مینیاتور و معرق چرم استاد علی اسفرجانی، صف سلام فتحعلیشاهی، اتاق کاشی‌های باغ نگارستان و موزه مجموعه آثار قلم‌زنی روی نقره اهدایی غلامحسین ملول که تعداد دو اثر قلم‌زنی از محمدمهدی باباخانی در آن نگهداری می‌شود و همچنین کافه و رستوران روحی.

مجموعه مینیاتورهای مردم‌شناسی جهانگیر ارجمند

مجموعه مجسمه مینیاتورهای مردم‌شناسی جهانگیر ارجمند در بهمن‌ ۱۳۹۱ توسط او به باغ نگارستان دانشگاه تهران اهدا گردید. پس از مرمت و حفاظت اولیه، طراحی و ساخت ویترین‌های مناسب و همچنین آماده‌سازی مکان مناسب برای نمایش این مجموعه ۱۸ تیرماه ۱۳۹۳ هم‌زمان با حضور مجمع خیرین و واقفین دانشگاه تهران در باغ نگارستان گشایش یافت. علاوه بر آثار استاد ارجمند در مجموعه باغ‌موزه نگارستان بخشی از آثار ایشان در موزه صنایع‌دستی ولنجک، تعدادی در آمریکا و بخشی نیز توسط سفارت آلمان خریداری و به آن کشور منتقل شده و نگهداری می‌شوند.

سردیس فردوسی

سردیسی از فردوسی که به مناسبت جشن هزاره فردوسی در ایران به سال ۱۳۱۳ شمسی و با کمک دانشجویان ایرانی به «لورنزی» مجسمه‌ساز فرانسوی سفارش داده شد و در ۲۸ خرداد ۱۳۱۵ خورشیدی در جلوی دانشکده ادبیات دانشگاه تهران (باغ نگارستان فعلی) نصب شد.

مجموعه عکس‌های مردم‌شناسی محمود روح‌الامینی

مجموعه عکس‌های مردم‌شناسی استاد محمود روح‌الامینی، تصاویر سیاه‌وسفید مردم‌نگاری است که توسط زنده‌یاد آقای دکتر محمود روح‌الامینی استاد دانشکده جامعه‌شناسی دانشگاه تهران از مراحل کاشت، داشت و برداشت گندم در منطقه کوه بنان کرمان گرفته‌شده‌اند. این مجموعه که علاوه بر مطالعه فرهنگی و مردم‌نگاری از لحاظ هنری نیز شایان توجه است در سال ۱۳۹۰ توسط همسر ایشان پروین مقدم به باغ‌موزه نگارستان دانشگاه تهران اهدا شد.

مجموعه اسناد و عکس‌های تاریخی ملک‌الشعرای بهار

مجموعه اسناد و عکس‌های تاریخی ملک‌الشعرای بهار شامل عکس، اسناد دیجیتال و تعدادی از اسناد و دست‌نوشته‌ها و کتاب‌های محمدتقی ملک‌الشعرای بهار است که در تاریخ ۲۱ اردیبهشت‌ماه ۱۳۹۴ با حضور هیئت‌رئیسه دانشگاه تهران در باغ‌موزه نگارستان گشایش یافت. اسناد و دست‌نوشته‌های این استاد گران‌قدر توسط خانم چهرزاد بهار (فرزند ملک‌الشعرا) در اقدامی خیرخواهانه به جهت غنای محتوا، به این مجموعه اهدا شد. آنچه در این مجموعه به نمایش درآمده است گویای بخش‌های مهمی از دوران جوانی و میان‌سالی محمدتقی بهار و نمایانگر وجوه متفاوت شخصیت و توانمندی‌های اوست.

نقاشی‌های علی اسفرجانی

مجموعه آثار مینیاتور و معرق چرم استاد علی اسفرجانی گنجینه‌ای نفیس است که به وصیت ایشان ۱۸ تابلو مینیاتور، سوخت معرق از او به دانشگاه تهران هدیه شده است. این مجموعه هم‌اکنون در تالاری به نام تالار اسفرجانی در باغ‌موزه نگارستان دانشگاه تهران به نمایش گذارده شده است که در آبان ماه ۱۳۸۶ ه. ش، توسط خانواده محترم ایشان به دانشگاه تهران اهدا گردید.

شایان‌ذکر است نخستین نمایشگاه این آثار بعد از فوت ایشان در موزه مقدم دانشگاه تهران در معرض دید عموم قرار گرفت و بعد به باغ نگارستان دانشگاه تهران اهدا گردید تا ضمن صیانت و حفاظت برای عموم مردم قابل‌استفاده باشد.

موزه مکتب کمال‌الملک

این موزه در ۲۴ تیرماه ۱۳۹۲ با مشارکت سازمان زیباسازی و معاونت فرهنگی دانشگاه تهران در باغ نگارستان دانشگاه تهران گشایش یافت.

نقاشی صف سلام فتحعلی شاهی

یکی از نقاشی‌های مشابه نقاشی‌های قدیم و تخریب‌شده قصر نگارستان، اثر صف سلام فتحعلی شاهی موردنظر ماست که همان دیوارنگاره مجلس بندی شاهی عمارت دیوانی قم است. این اثر از بهترین و ارزنده‌ترین نمونه‌های نقاشی «صف سلام» دوران قاجار است. با توسعه مسجد بالاسر در نزدیکی حرم حضرت معصومه (س) در قم بین سال‌های ۱۳۵۰ تا ۱۳۷۵ ه. ش، عمارت دیوانی تخریب و این نقاشی‌ها از دیوار جدا شد و به تهران منتقل شد. به استناد بررسی‌های تاریخی و سبک‌های هنری، این نقاشی احتمالاً به سال ۱۲۴۸ ه.ق (۱۸۳۳ م.) به قلم میرزا محمدعلی نقاش و به فرمان کیکاووس میرزا (فرزند بیست و هشتم فتحعلی شاه و حاکم وقت قم) به تصویر کشیده شده است.

نقاشی‌های فتح‌الله عباد

نمایشگاه دائمی آثار فتح‌الله عباد در ۱۳ اسفند ۱۳۹۷ با حضور سرکار خانم «نادره حاجیان» (خواهرزاده واقف) که بخشی از هزینه مرمت این آثار را نیز متقبل شده بود، همچنین رئیس دانشگاه تهران، معاون فرهنگی و اجتماعی دانشگاه تهران، جمعی از مسئولان و دوستداران هنر در باغ نگارستان افتتاح شد و در معرض دید عموم قرار گرفت.

دسترسی به باغ‌موزه باغ نگارستان تهران

برای رفتن به باغ نگارستان تهران می‌بایست به میدان بهارستان در خیابان شریعتمداری بروید؛ برای رسیدن به این باغ‌موزه هم مترو و هم اتوبوس در دسترس است. برای رفتن با مترو از خط ۲ استفاده کنید و در ایستگاه بهارستان پیاده شوید. پس از بیرون آمدن از مترو تابلوی راهنما به سمت باغ نگارستان را خواهید دید، وارد خیابان دانشسرا شوید و بعد از چند دقیقه پیاده‌روی شما در باغ‌موزه نگارستان هستید. همان‌طور که در بالا هم گفتیم این باغ‌موزه برای گذراندن یک عصر دل‌نشین در کنار دوستان گزینه بسیار خوبی محسوب می‌شود.

آدرس و ساعات کار باغ‌موزه نگارستان

• آدرس: تهران، میدان بهارستان، خیابان دانشسرا، خیابان شریعتمدار رفیع
• مجموعه موزه‌ها: از ساعت ۹ تا ۱۸
• محوطه باغ: از ساعت ۹ تا ۲۲
• کافه و رستوران: از ساعت ۹ تا ۲۲
• بهای بلیت ورودی: ۳ هزار تومان
• بهای بلیت مجموعه‌های موزه: ۵ هزار تومان

توجه ۱: لازم به ذکر است که بگوییم روزهای دوشنبه مجموعه موزه‌های باغ تعطیل هستند، اما امکان بازدید از فضای سبز و محوطه باغ نگارستان و کافه و رستوران فراهم است.

توجه ۲: برای اساتید، دانشجویان و کارکنان دانشگاه تهران بلیت ورودی رایگان است و برای سایر گروه‌های دانش‌آموزی و دانشجویی با هماهنگی‌های پیشین و ارائه درخواست کتبی به باغ‌موزه نگارستان بهای بلیت ورودی شما به نیم‌بها تغییر پیدا می‌کند.