روند تغییرات کیفیت ساخت و ساز از زلزله منجیل رودبار تا به امروز

دکتر علی بیت اللهی

عضو هیات علمی و مدیر بخش زلزله مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی

مصادف با ایام مسابقات جام جهانی فوتبال 1990 ایتالیا بازی برزیل اسکاتلند در شهر تورین ورزشگاه دل آلپی وارد نیمه دوم خود شده بود و مردم مناطق رودبار و منجیل و لوشان و زنجان، نیم ساعتی بود که وارد روز پنجشنبه 31 خرداد سال 1369 شده بودند که زمین لرزه دهشتناک با بزرگی گشتاوری 7.4 را تجربه کردند. کمتر از یک دقیقه مدت دوام جنبش نیرومند زمین کافی بود که حدود 500 هزار نفر در مناطق زلزله زده بی خانمان شوند. بیش از 35 هزار نفر از هموطنان ما جان خود را از دست دادند و خسارت سهمگینی بر پیکر اقتصاد ملی تازه ازجنگ خارج شده ایران وارد آمد. زلزله دهشتناک بود و حزن انگیز، اما با قاطعیت می توان گفت این زمین لرزه تاثیرگذارترین زلزله برای تکوین ساختار مدیریت بحران در کشور، تدوین جدی تر آئین نامه 2800 ، شکل گرفتن ساختاربازسازی مناطق زلزله زده، توسعه شبکه لرزه نگاری و سایر نهادهای تخصصی و ستادی در امر زلزله و مدیریت بحران بود.28 سال از حادثه زلزله رودبار می گذرد، در این مدت تحولات زیادی هم از نظر کمیت و هم از نظر کیفیت در ساخت و ساز کشور و بویژه در ساخت واحدهای مسکونی در حوزه های شهری و روستائی صورت گرفته است.

 بی مناسبت نیست نگاهی به تحولات صورت گرفته در این عرصه شود و در نهایت به این سوال پاسخ داده شود که اگر زلزله ای مشابه زمین لرزه منجیل رودبار بار دیگر رخ دهد، میزان خسارت ها در هر نقطه ای از کشور نسبت به سه دهه پیش کمتر خواهد شد و یا بیشتر و به عبارتی دیگر بعد از گذشت نزدیک به سه دهه، به طور کلی میزان ریسک لرزه ای در گستره ایران کمتر شده است یا بیشتر؟ در سال 1369 تعداد کل واحدهای مسکونی در کشور حدود 6 میلیون واحد برآورد شده است( دوره های آماری پیشتر 10 ساله بوده و بین سال 1375 و 1365 در سال 1370 ، آمارگیری صورت نگرفته است).تعداد ساختما های مسکونی معمولی در سوال 1375 معادل 10.770.112 واحد است.حال آنکه تعداد این ساختمان ها در سال 1395 به حدود 23 میلیون واحد رسیده است.

شاخص مهمی که در ارزیابی های کلی برآورد کیفیت ساختمان ها و به ویژه واحدهای مسکونی مورد توجه است نسبت ساختمان های اسکلت دار به ساختمان های بدون اسکلت و یا برعکس است. در سال 1369 ( سال وقوع زلزله منجیل رودبار) در کل کشور تعداد واحدهای مسکونی بدون اسکلت به اسکلت دار به بیش از 8 برابر می رسید، این نسبت در سال1375 ،مقدار 5.57 و در سال 1395 به عدد 0.74 تنزل پیدا کرده است که نشان می دهد رشد تعداد واحدهای مسکونی اسکلت دار در این دوره 28 ساله به مراتب زیاد بوده است.

از سوال 1375 تا سال 1395 تغییرات تعداد واحدهای مسکونی قابل توجه است زیرا در این 20 سال تعداد واحدهای مسکونی تعداد از حدود 9 میلیون  و یک صد هزار به حدود 9 میلیون هفتصد هزار واحد تغییر ناچیزی پیدا کرده است.

بر اساس اطلاعات و آمارهای موجود، کیفیت ساختمان ها از نظر مقاومت در برابر زلزله ارتقاء قابل ملاحظه ای را داشته است. جالب است به نسبت ساختما های بادوام( اسکلت دار) به ساختمان های با سطح کیفی نازل و فاقد اسکلت از ابتدای دوره آمارگیری در کشور نگاهی داشته باشیم. در سال 5413 تقریبا درصد عمده ساختمان های مسکونی فاقد اسکلت بودند.در سال 1375 نزدیک به 15 درصد واحدهای مسکونی دارای اسکلت بودند. این نسبت در سال 1390 به بالای 40 درصد ودر سال 1395 به حدود 57 درصد رسیده است.

جمع بندی موارد مذکور معرف دو نکته مهم است. تعداد واحدهای مسکونی نسبت به سه ده قبل نزدیک به 4 برابر شده است. از طرفی دیگر شاخص کیفی ساختمان های مسکونی نیز به طور تقریبی رشد 4 برابری را نسبت به سال 1375 نشان می دهد. تغییرات ذکر شده در طول زمان چشم انداز مثبتی را ارائه می دهد اما نکته منفی، تعداد بالای المان های در معرض خطر است. در سال 1375 ، تعداد واحد های مسکونی های فاقد اسکلت و فاقد استحکام لازم در برابر زلزله، اندکی بیش از 9 میلیون واحد بوده که در سال 1395 هم با اندکی افزایش نزدیک به همان مقدار است. از طرفی تعداد واحدهای مسکونی اسکلت دار از یک میلیون و ششصدهزار واحد در سال 1375 به 13 میلیون واحدرسیده که افزایش بیش از 8 برابری را نشان می دهد. در زلزله رودبار مشاهد شد که در صد بالائی از ساختمان های اسکلت دار هم بدلیل فقدان نظارت جدی، کیفیت پائین مصالح، نیروی کاری غیرماهر، ساختگاه نامناسب و مواردی از این قبیل تخریب شدند. با توجه به تعدادساختمان های اضافه شده، بنا بر محاسبات اولیه می توان گفت که میزان ریسک علیرغم بهبود نسبی شاخص کیفی ساختمان ها، در کشور افزایش یافته است. برای کاهش ریسک ما نیازمند عزم جدی و حرکت پیوسته و نه نوسانی هستیم که باید روی آن سرمایه گذاری جدی کرد.