بیوگرافی علی اکبر دهخدا؛ خالق آثار ماندگار ادب فارسی چون لغت‌نامه دهخدا و امثال و حکم

سرویس فرهنگی مستقل‌آنلاین: علی‌اکبر دهخدا در سال ۱۲۵۷ شمسی در شهر تهران و در محله سنگلج به دنیا آمد. او اصالتا قزوینی بود، اما پدرش خان باباخان که از امرای ارتش و از زمین‌داران قزوین بود قبل از تولد او مال و اموالش را فروخت و قزوین را ترک کرد و به تهران آمد. در نه سالگی علی اکبر پدرش در بروجرد از دنیا رفت و تربیت او تماما به عهده مادرش افتاد. در آن زمان غلامحسین بروجردی که دوستان خانوادگی آن‌ها به شمار می‌آمد کار تعلیم دادن به دهخدا را آغاز کرد و علی اکبر دهخدا تحصیلات دوره قدیم را نزد او فرا گرفت.

تحصیلات علی اکبر دهخدا

در آن زمان مدرسه علوم سیاسی وابسته به وزارت امور خارجه در سال ۱۲۷۸ شمسی شروع به کار کرده بود. دهخدا در آزمون ورودی مدرسه شرکت کرد و پس از قبولی در آن جا به تحصیل مشغول شد و چهار سال که فارغ‌التحصیل شد جزو اولین فارغ‌التحصیلان مدرسه سیاسی به شمار می‌آمد. دهخدا در آن دوران با مبانی علوم جدید و همچنین زبان فرانسوی آشنا گردید. محمدحسین فروغی ادیب مشهور آن دوران از معلمان آن مدرسه بود که ادبیات فارسی تدریس می‌کرد و گاهی تدریس کلاس را بر عهده دهخدا می‌گذاشت. منزل پدری دهخدا در همسایگی منزل شیخ هادی نجم‌آبادی بود و او از این موقعیت بهترین استفاده را می‌کرد و از محضر او نیز بهره می‌گرفت.

پس از اتمام تحصیل در مدرسه علوم سیاسی، دهخدا که دیگر میرزا علی‌اکبر خان قزوینی نامیده می‌شد، به استخدام وزارت امور خارجه درآمد و در سال ۱۲۸۱ زمانی که معاون‌الدوله غفاری به‌عنوان سفیر ایران در کشورهای بالکان برگزیده شده بود، دهخدا به‌عنوان منشی سفیر با او همراه شد. دهخدا بی از دو سال در اروپا و در شهر وین اقامت کرد و از این دوران برای یادگیری بیشتر زبان فرانسوی و علوم جدید بهره برد و در سال ۱۲۸۴ به ایران بازگشت.

علی اکبر دهخدا و جنبش مشروطیت

بازگشت دهخدا به ایران با آغاز جنبش مشروطیت مقارن شد. او به مدت شش ماه در اداره شوسه خراسان به‌عنوان معاون و مترجم مسیو دوبروک مهندس بلژیکی استخدام شد.

دهخدا از شاگردان شیخ هادی نجم‌آبادی محسوب می‌شود که در جنبش مشروطیت نقشی مهم بسیار مهم داشت. دهخدا در خاطرات خود، «تربیت عقل» خویش را به شیخ هادی نسبت داده و او را همراه دو معلم دیگر خود، «وجودی استثنایی» خوانده‌است.

علی اکبر دهخدا و روزنامه صوراسرافیل

در سال ۱۲۸۵ شمسی میرزا جهانگیرخان شیرازی و میرزا قاسم‌خان تبریزی موسسان روزنامه صور اسرافیل از علی اکبر دهخدا دعوت به همکاری کردند. او با نگارش مقاله‌های بند در روزنامه صور اسرافیل از هواداران جنبش مشروطه محسوب می‌شد. به همین دلیل مورد خشم محمدعلی شاه قرار گرفت و اگر کمک سفارت انگلستان در پناه دادن به او نبود سرنوشتی مانند همکارانش، پیدا می‌کرد

دهخدا در صفحه اول هر شماره روزنامه مقاله‌ای در مورد مسائل سیاسی، اقتصادی و اجتماعی و در پایان مقاله‌ای با عنوان چرند و پرند با نام مستعار می‌نوشت. سبک نگارش این مقاله‌ها در ادبیات فارسی بی‌سابقه بود و مکتب جدیدی را در روزنامه‌نگاری ایران و نثر فارسی معاصر به وجود آورد.

یکی از نام‌های مستعار میرزا علی‌اکبر خان قزوینی در چرند و پرندش دخو بود. دخو مخفف کلمه دهخدا است، خطابی به مردم ساده‌دل در فرهمگ قزوین، زادگاه نیاکان او.

تعدادی از نوشته‌های دهخدا اعتراض‌های شدید سنّت‌گرایان متعصب و طرفداران استبداد را برانگیخت، طوری‌که حتی حکم به تکفیر او دادند. مجلس چند بار راجع به نوشته‌های او به بحث و گفتگو پرداخت.

تبعید علی اکبر دهخدا به پاریس

پس از کودتای محمدعلی شاه در ۱۲۸۷ علیه جنبش مشروطه، دهخدا همراه با عده‌ای از مشروطه‌خواهان در سفارت انگلیس تحصن کردند. محمدعلی شاه که از این موضوع عصبانی بود با تبعید آن‌ها به کشورهای همسایه یا اروپا موافقت کرد. به گفته ناظم‌الاسلام کرمانی قرار شد که شش نفر از کسانی که در «سفارتخانه انگلیس بودند نفی و تبعید شوند که هر یک را از قرار ماهی صد و پنجاه تومان بدهند و غلام سفارت آن‌ها را ببرد به سرحد برساند و رسید گرفته مراجعت کند، تا یک سال در خارجه باشند. پس از یک سال مختارند به هر جا بخواهند بروند یا مراجعت کنند به ایران.

پس از ورود دهخدا و آزادی‌خواهان تبعیدی به پاریس، تعدادی از آن‌ها به دعوت ادوارد براون به لندن رفتند. میرزا آقا فرشی، سید حسن تقی‌زاده، معاضدالسلطنه و محمدعلی تربیت از آن جمله بودند. اما معاضدالسلطنه اندکی بعد به پاریس بازگشت و با دهخدا در انتشار مجدد صوراسرافیل به همکاری پرداخت. دهخدا دعوت براون را برای رفتن به لندن و انتار صوراسرافیل در آن شهر را رد کرد. براون استدلال می‌کرد که در انگلستان امکانات بیشتری مهیاست و روزنامه‌هایی مانند منچستر گاردین و دیلی نیوز هواخواه مشروطه‌اند و چیزهایی می‌نویسند، اما دهخدا بنابر مصالحی ترجیح داد که این کار را انجام ندهد. دهخدا در پاریس با علامه محمد قزوینی در معاشرت نزدیک بود.

علی اکبر دهخدا و انتشار مجدد صوراسرافیل

به این دلیل که امکان انتشار روزنامه در پاریس وجود نداشت، جمع صوراسرافیل، یعنی دهخدا، میرزا قاسم‌خان تبریزی، میرزا محمد نجات و حسین پرویز، در آذر ۱۲۸۷ به شهرک ایوردُن در سوییس رفتند اما روزنامه همچنان در پاریس منتشر می‌شد. دوره دوم صوراسرافیل در ایوردن در دی و اسفند ۱۲۸۷ تنها سه شماره به کمک میرزا ابوالحسن خان پیر نیا (معاضد الدوله) منتشر شد. مطالب و مقالات روزنامه به قلم دهخدا و بسیار تندتر و صریح‌تر از پیش بود. میرزا علی‌اکبر خان دهخدا در شماره‌ی نخست روزنامه صور اسرافیل در سویس، شیخ فضل الله نوری را «شیخ فضل‌الله خر» که «خر شیخ فضل‌الله هاست» نامید.

در شماره سوم روزنامه دهخدا مسمط معروف خود «یاد آر ز شمع مرده یاد آر» که آن را در یادبود میرزا جهانگیرخان شیرازی سروده بود منتشر کرد. دهخدا در تبعید برخلاف همگنانش در وضعیت مالی بسیار سختی به سر می‌برد. دوران تبعید دهخدا در اروپا بسیار سخت و افسرده‌کننده بود و گفته می‌شود که او حتی در فکر خودکشی یا گرفتن تابعیت بیگانه بوده‌است.

علی اکبر دهخدا و انتشار روزنامه سروش

در فروردین ۱۲۸۸ گروه ایوردن به استانبول رفتند و به انجمن سعادت ایرانیان ملحق شدند. این انجمن را جمعی از ایرانیان مشروطه‌خواه همچون یحیی دولت‌آبادی، محمدعلی تربیت و حسین دانش اصفهانی با استفاده از فضای بازتری که با تحولات جدید در ترکیه عثمانی ایجاد شده بود، تشکیل داده بودند. مهم‌ترین فعالیت سیاسی دهخدا در استانبول نشر چهارده یا پانزده شماره از روزنامه سروش در فاصله تیر تا آبان‌ماه ۱۲۸۸ بود. مؤسس و مدیر این روزنامه فارسی‌زبان، سیدمحمد توفیق و سردبیر آن علی‌اکبر دهخدا و نویسندگان آن معاضدالسلطنه، میرزا یحیی دولت‌آبادی و میرزا حسین دانش اصفهانی بودند.

پس از فتح تهران و خلع محمدعلی شاه از سلطنت، در انتخابات دوره دوم مجلس شورای ملی علی‌اکبر دهخدا در حالی که هنوز ساکن استانبول بود، هم از شهرکرمان (به نشانه قدردانی مردم این ایالت از بابت مقالات صوراسرافیل) به نمایندگی مجلس انتخاب شد و هم نمایندگان مجلس او را به جای یکی از نمایندگان تهران که استعفا داده بود برگزیدند. دهخدا ابتدا نمایندگی مردم کرمان را پذیرفت و در نوزدهم فروردین ۱۲۸۹ با تصویب اعتبارنامه اش وارد مجلس شد. در مجلس نایب رئیس کمیسیون عرایض شد. اما کمی بعد از نمایندگی کرمان استعفا داد و نمایندگی تهران را پذیرفت. در این دوران علی اکبر دهخدا برخلاف یاران سابق که اغلب در حزب رقیب یعنی حزب دموکرات جمع شده بودند.به حزب اعتدالیون پیوست.

آغاز کار لغت نامه دهخدا

با شروع غاز جنگ جهانی اول و ورود نیروهای روسی به شمال ایران و ورود آن‌ها به پایتخت و سقوط دولت، دهخدا همراه با اعضای کمیته مهاجرت ابتدا به قم و سپس به کرمانشاه رفت. پس از انحلال حکومت، دهخدا به مدت دو سال و نیم به دعوت رؤسای ایل بختیاری در مناطق چهارمحال بختیاری زندگی کرد و بخش عمده‌ای از این دوره را مهمان لطف‌علی‌خان امیرمفخم نظامی و سیاست‌مدار ایرانی در قلعه دزک گذراند. در همان‌جا بود که ایده تدوین لغت‌نامه یا فرهنگ‌نامه‌ای جامع برای زبان فارسی در ذهن او شکل گرفت و با استفاده از کتابخانه امیرمفخم کار نگارش یادداشت‌های لازم برای لغت‌نامه و امثال و حکم را شروع کرد.

علی اکبر دهخدا در دوران رضاخان

پس از پایان جنگ جهانی اول، دهخدا از فعالیت‌های سیاسی کناره‌گیری کرد و طی سلطنت رضاشاه به فعالیت‌های علمی، ادبی و فرهنگی پرداخت. او مدتی ریاست دفتر وزارت معارف (وزارت فرهنگ بعدی) و سپس ریاست تفتیش وزارت عدلیه (وزارت دادگستری بعدی) را به عهده گرفت. در سال ۱۳۰۶ مدرسه سیاسی به مدرسه عالی حقوق و علوم سیاسی تغییر نام یافت و ریاست آن به عهده علی‌اکبر دهخدا قرار گرفت. او در سال ۱۳۱۴ به عضویت فرهنگستان ایران انتخاب شد و از زمان تأسیس دانشگاه تهران در سال ۱۳۱۳ ریاست دانشکده حقوق و علوم سیاسی را تا سال ۱۳۲۰ بر عهده داشت. در این سال از خدمات دولتی بازنشسته شد و کاملا مشغول کار لغت‌نامه شد. در همین دوران بود که در جواب گلایه دوستان که چرا شعر و نثری به سبک آنچه در صور اسرافیل (روزنامه) منتشر می‌کرد نمی‌نویسد، می‌گفت: «در این زمانه بسیارند کسانی که حاضرند وقت و نیروی خود را صرف شعر گفتن و مقاله نوشتن و طبع و نشر آن‌ها در روزنامه‌ها و مجلات کنند، ولی شاید کمتر کسی باشد که بخواهد و بتواند با تألیف آثاری مانند امثال و حکم و لغت‌نامه وظیفه‌ای دشوار و خسته‌کننده و طاقت‌سوز ولی واجب را تحمل نماید.» او در پاسخ سردبیر مجله آینده، محمود افشار یزدی که از او مطلب می‌خواست با اکراه چنین پاسخ داد «اگر میسر شد و گرفتاری‌ها اجازه داد مقالاتی می‌فرستم، با شرط عدم تحریف».

در اولین کنگره نویسندگان ایران در تیر ماه ۱۳۲۵ دهخدا در زمره هیئت رئیسه شرکت داشت. در اسفند ۱۳۲۹ در تأسیس جمعیت مبارزه با بی‌سوادی مشارکت کرد. در همان سال از جمله نویسندگان و اهل فرهنگی بود که بیانیه صلح استکهلم را امضاء کرد.

فعالیت‌های سیاسی علی اکبر دهخدا

دهخدا سردبیری تعدادی از نشریات مربوط به حزب کمونیست ایران را نیز به عهده داشت. درگیرودار بحث‌های مربوط به انحلال سلطنت و تاسیس جمهوری، نام دهخدا به عنوان اولین کاندیدای مقام ریاست جمهوری در ایران مطرح شد. مردی که می‌توانست اولین رئیس‌جمهور ایران باشد شخصیتی ملی، سیاسی، فاضل، ادیب، ستم‌دیده استبداد و از آن مهم‌تر، دارای سوابق درخشان ارتجاع ستیزی و دفاع از ترقی و تحول ایران.

سلطنت پهلوی که آغاز شد این کاندیداتوری دهخدا موجب کینه شد. به همین دلیل تا پایان عمر مغضوب دربار سلطنتی شد. او را نمی‌شد سر پیری و به جرم طرح نامش به عنوان اولین رئیس‌جمهور ایران مورد پیگرد قرار داد بنابراین او را منزوی کردند. او در انزوا همان کاری را کرد که فردوسی کرده بود. از کارهای سیاسی کناره گرفت و به کارهای علمی و ادبی و فرهنگی مشغول شد. او همچنین فرهنگ مشهور دهخدا را پایه‌گذاری کرد.

علی اکبر دهخدا و نهضت ملی شدن نفت

دهخدا در سال‌های نهضت ملی شدن نفت به رهبری محمد مصدق، هوادار جدی او بود. آشنایی این دو به سال‌های بعد انقلاب مشروطه برمی‌گشت. در ماه‌های پیش از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ شایعه تشکیل شورای سلطنت و ریاست شورای دهخدا (در صورت پیروزی نهضت و اعلام جمهوری) بر سر زبان‌ها افتاد. به همین خاطر نیز مأموران کودتا پس از کودتای ۲۸ مرداد به خانه‌اش ریختند و وی را شدیداً مورد ضرب و شتم قرار دادند. او سپس  مورد احضار و بازجویی قرار گرفت. به دلایلی پیش گفته شده و نیز شرکت در نامه سرگشاده علیه کنسرسیوم نفت در سال بعد، نام دهخدا را از خیابان محل زندگی‌اش برداشتند.

مرگ علی اکبر دهخدا

علی‌اکبر دهخدا در روز دوشنبه هفتم اسفند ماه ۱۳۳۴ در سن ۷۷ سالگی در خانه خود در خیابان ایرانشهر تهران از دنیا رفت. پیکر او به شهرری تشییع و در گورستان ابن بابویه در مقبره خانوادگی به خاک سپرده شد. پس از درگذشت دهخدا، خانه‌اش تبدیل به دبستانی با نام خودش شد. اما در سال‌های پس از انقلاب نام او را از روی دبستان برداشتند.

آثار و تالیفات دهخدا

از آثار دهخدا می‌توان «امثال و حکم» در چهار جلد را نام برد؛همچنین دو ترجمه از تألیفات مونتسکیو که تاکنون منتشر نشده است. او همچنین مولف فرهنگ فرانسه به فارسی شامل لغات علمی، تاریخی، ادبی، جغرافیایی و طبی است. این کتاب همچون ترجمه تألیفات مونتسکیو، تاکنون به چاپ نرسیده‌است.

از دیگر تالیفات او «شرح حال ابوریحان بیرونی» و تصحیحاتی بر دیوان‌های شعرای مشهور ایران بود.

دهخدا اشعار خود را با مضامین وطن‌پرستی، عدالت‌خواهی، رسوا کردن ظالمان و حاکمان بی‌کفایت و مبارزه با ریاکاری و دورویی، در قالب‌های مثنوی، غزل، مسمط، قطعه، دوبیتی و رباعی سروده است. او از جمله معدود شاعران دوره مشروطیت است که جهان بینی و جهان‌نگری روشنی داشته و به عقیده بسیاری هرگز دچار احساسات نشد و به دام شعارزدگی نیفتاد. از دیگر ویژگی‌های شعر دهخدا طنز تلخ و گزنده اوست که با تحلیل قوی و سرشارش همراه است.

او با نثر منحصربه‌فردی که در نوشتن مقالات انتقادی صوراسرافیل (چرند و پرند) به کار برد، نمونه‌ جذاب از نثر طنز و انتقادی فارسی را ایجاد کرد. از او به عنوان باهوش‌ترین و دقیق‌ترین طنزنویس این دوره یاد می‌شود.

لغت‌نامه دهخدا

مقدمات تألیف و انتشار لغت‌نامه دهخدا از اواخر دهه ۱۳۰۰ شمسی  با کمک دولت وقت ایجاد شد و اولین قراردادها برای این منظور سال‌های ۱۳۱۳ و ۱۳۱۴ بین وزارت معارف و علی‌اکبر دهخدا به امضا رسید. اولین جلد لغت‌نامه سال ۱۳۱۸ منتشر شد، اما به‌دلیل کندی کار چاپخانه بانک ملی، آغاز جنگ جهانی دوم و حجم وسیع کار، کار لغت‌نامه متوقف شد. پس از پایان جنگ، فکر چاپ و نشر تألیف دهخدا به یک ایده و کار ملی تبدیل شد. سرانجام در ۲۵ دی ۱۳۲۴ با پیشنهاد حدود بیست تن از نمایندگان مجلس شورای ملی با تصویب ماده واحده‌ای چاپ فرهنگ دهخدا دوباره آغاز شد. ۲۵ هزار تومان هزینه چاپ این فرهنگ از محل صرفه جویی بودجه سال ۱۳۲۴ مجلس تأمین شد. مجلس همچنین دولت را مکلف کرد تا خانه دهخدا را از او بخرد تا بتواند ۲۲۰ هزار تومان بدهی را که بابت هزینه‌های تدوین لغت‌نامه به او تحمیل شده‌است بپردازد و اجرائیه‌ای که بانک برای فروش خانه او و پرداخت بدهی به طلبکاران صادر کرده‌است، متوقف شود.به این ترتیب، لغت‌نامه از یادداشت‌هایی که دهخدا گردآوری کرده بود، بسیار فراتر رفت و سازمان لغت‌نامه از آغاز تا پایان نشر کتاب، از همکاری تعدادی از لغت‌شناسان برخوردار شد که نام‌های آن‌ها در مقدمه ویرایش جدید (سال ۱۳۷۷) به‌عنوان عضو هیئت مؤلفان لغت‌نامه آمده‌است.

معاونت اداره لغت‌نامه با محمد معین بود تا در سال ۱۳۳۴ مجلس شورای ملی اداره لغت‌نامه را از منزل دهخدا به مجلس منتقل ساخت و دهخدا معین را به ریاست اداره معرفی کرد و طی دو وصیت‌نامه او را مسئول کلیه فیش‌ها و ادامه کار تألیف و چاپ لغت‌نامه قرار داد. پس از درگذشت دهخدا در اسفند ۱۳۳۴ محل لغت‌نامه تا سال ۱۳۳۷ همچنان در مجلس شورای ملی بود و از آن پس به دانشگاه تهران منتقل شد.

اولین و دومین مجلدات یا جزوات لغت‌نامه در ۱۰۰۰ صفحه در سال ۱۳۲۵ منتشر شد. دهخدا تا زمان حیاتش (۱۳۳۴) توانست بر تألیف و چاپ ۲۲ مجلد از ۲۲۲ مجلد لغت‌نامه، و ۴۲۶۹ صفحه از ۲۶۴۷۵ صفحه نظارت کند. از این پس بنابر وصیت او، سه نفر از نزدیک‌ترین یارانش، محمد معین، سید محمد دبیرسیاقی و سید جعفر شهیدی ادامۀ کار را به عهده گرفتند. در سال‌های بعد به طور میانگین سالی ۸۰۰ صفحه از این لغت‌نامه به چاپ رسید. در یکی دو سال دورۀ انقلاب ۱۳۵۷، در کار انتشار وقفه‌ای افتاد ولی سرانجام در سال ۱۳۵۸ – ۱۳۵۹ کار چاپ آن به پایان رسید.

آثار تالیفی علی اکبر دهخدا

• لغت‌نامه
• امثال و حکم
• چرند و پرند (مجموعه مقالات)
• فرهنگ فرانسه به زبان فارسی
• ابوریحان بیرونی
• تعلیقات بر دیوان ناصر خسرو
• پندها و کلمات قصار
• دیوان شعر
• تصحیح دیوان منوچهری
• تصحیح دیوان حافظ
• تصحیح دیوان سید حسن غزنوی
• تصحیح دیوان مسعود سعد
• تصحیح دیوان سوزنی سمرقندی
• تصحیح دیوان فرخی سیستانی
• تصحیح دیوان ابن یمین
• تصحیح لغت فرس اسدی
• تصحیح صحاح الفرس
• تصحیح یوسف و زلیخا
• ترجمه روح القوانین مونتسکیو (منتشر نشده)
• ترجمه عظمت و انحطاط رومیان