نگاهی به میدان نقش جهان اصفهان؛ میدانی به وسعت تاریخ

سرویس فرهنگی مستقل‌آنلاین: بناهای تاریخی موجود در چهار طرف میدان نقش جهان شامل عالی‌قاپو، مسجد شاه (مسجد امام)، مسجد شیخ لطف‌الله و سردر قیصریه که ورودی اصلی بازارچه اصفهان است. علاوه بر این بناها دویست حجره دو طبقه در اطراف میدان وجود دارد که معمولا در آن‌ها صنایع دستی اصفهان عرضه می‌شود.

میدان نقش جهان در تاریخ ۸ بهمن ۱۳۱۳ به شماره ۱۰۲ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شد و در اردیبهشت ۱۳۵۸ به شماره ۱۱۵ جزء نخستین آثار ایرانی بود که به‌عنوان میراث جهانی یونسکو نیز به ثبت جهانی رسید.

تاریخچه میدان نقش جهان

پیش از انتخاب شهر اصفهان به عنوان پایتخت ایران در دوران صفوی در محل فعلی این میدان باغی بسیار بزرگ وجود داشت که «نقش جهان» خوانده می‌شد.. این باغ همچنین جایگاه استقرار عمارت‌های حکومتی پادشاهان تیموری و آق‌قویونلوها بود. در آن دوران بخش میدانی باغ، «در کوشک» نام داشت و در ضلع غربی میدان نقش جهان امروزی و در محل بنای کاخ عالی قاپو قرار گرفته بود.

در دوران سلجوقیان، حداقل بخشی از باغ نقش جهان میدان «کوشک» نامیده می‌شد. دستگیری برکیارق از سوی برادرش محمود سلجوقی در این میدان اتفاق افتاده ‌است. همچنین در میدان کوشک، مراسم اعدام محکومان و برخی از آیین‌های رسمی همچون جشن نوروز برگزار می‌شده است.

در دوران سلطنت شاه عباس اول، وسعت میدان در اندازه‌ای بسیار بزرگتر از میدان کوشک سابق به صورت مسطح درآمد و مراسمات چراغانی و آتش‌بازی در آن برپا می‌شده‌است. بر اساس منابع مختلف تاریخی، بنای به شکل فعلی در دوره سلطنت شاه عباس اول و به سال ۱۰۱۱ قمری ساخته شده است. معماران این میدان استاد محمدرضا و استاد علی‌اکبر اصفهانی بودند که میدان را طرح‌ریزی نموده و آن را به شکل فعلی ساخته‌اند. نام این دو معمار بر سردر بناهای اطراف میدان بارها دیده می‌شود.

در طراحی این میدان، از میدان سابق عتیق در اصفهان الگو برداری شد. در مجموع این نوع طراحی میدان، که از آن با عنوان میدان ایرانی یا  می‌شود پیوندی از بازار، مرکز حکومتی و محل مذهبی (مسجد) است، پیش از میدان نقش جهان در اصفهان در میدان کهنه یا همان عتیق که الگوی اصلی میدان نقش جهان و قدیمی‌ترین نمونه این نوع از میدان است، در یزد در میدان امیرچخماق، در قزوین در میدان شاه و در تبریز در میدان صاحب آباد این الگو دیده می‌شود.

در طول دوران ساخت میدان و پس از آن در تمامی دوران صفویه، میدان نقش جهان آباد و فعال بوده است، اما در دوران شاه سلیمان و شاه سلطان حسین، به مرور رسیدگی به میدان فراموش شد. در دوران سلطنت شاه سلطان حسین، جوی‌های آب به تدریج راکد شده و آخرین درختان باقی‌مانده از باغی که شاه عباس به دست خود کاشته بود، خشک شدند.

در دوره قاجار، این میدان هم مانند سایر بناهای تاریخی اصفهان مورد بی‌توجهی قرار گرفت. بخش‌هایی از میدان در طول دوران آشفتگی ایران از حمله اشرف افغان تا استقرار حکومت قاجاریه، مورد تخریب قرار گرفت. بخش‌هایی نیز از جمله عمارت نقاره‌خانه در دوره قاجار نابود شد. از زمان حکومت رضا شاه تا امروز، کار مرمت و بازسازی این ابنیه به‌طور مداوم در دست انجام است.

دلیل نام‌گذاری میدان نقش جهان

نام اولیه این میدان پس از ساخت میدان شاه بود. این میدان در زمان ثبت با همین نام در فهرست میراث جهانی ثبت شد و در حال حاضر در این فهرست با نام میدان امام قرار گرفته است.

پیش از دوران صفویه در محل فعلی میدان باغی با نام نقش جهان وجود داشته‌است. در زمان شاه عباس دوم به دلیل شلوغ شدن بیش از حد بازار تصمیم بر آن شد که علاوه بر میدان عتیق (یا میدان کهنه) و میدان شاه، میدان دیگری نیز بنا شود. این میدان که محلش بسیار نزدیک به میدان شاه و پشت مسجد شیخ لطف‌الله بود، میدان نو نام‌گذاری شد. از آنجا که عمارت قدیمی در باغ نقش جهان هم‌زمان با ساخت این میدان، تخریب و مصالح آن در آنجا استفاده شد، میدان نو را میدان نقش جهان نیز می‌نامیدند.

اما در طی زمان هر دو میدان کهنه و نو تخریب و نابود شدند اما میدان شاه باقی ماند. در سال‌های اخیر میدان کهنه بازسازی شده‌است اما میدان نو که زیبایی و جذابیت آن دو میدان را نداشت، به دست فراموشی سپرده شد و تنها نام مستعار آن، نقش جهان، تبدیل به نام دیگر میدان شاه یا میدان امام خمینی شد.

بسیاری از سیاحان و جهانگردانی که در زمان‌های گذشته به توصیف شهر اصفهان پرداخته‌اند از شکوه و عظمت میدان نقش جهان سخن‌های بسیار گفته‌اند و از بازدیدهای سفیران و نمایندگان خارجی و اتباع کشورهای دیگر در این میدان خاطراتی را شرح داده‌اند. بسیاری از مذاکرات تاریخی بین دولتمردان ایرانی و فرستادگان خارجی در میدان نقش جهان انجام می‌شد.

مشخصات جغرافیایی میدان نقش جهان

میدان نقش جهان، میدانی مستطیل شکل به طول ۵۶۰ متر و عرض ۱۶۰ متر (طول ۴۴۰ قدم و عرض ۱۶۰ قدم) است که در مرکز شهر اصفهان واقع شده است.

در اطراف میدان دویست حجره در دو طبقه قرار گرفته است. همچنین در اطراف میدان چهار بنای عالی‌قاپو، مسجد شاه، مسجد شیخ لطف‌الله و سردر قیصریه نیز در میانه چهار ضلع این مستطیل ساخته شده‌اند.

وضعیت میدان نقش جهان در دوران معاصر

میدان نقش‌جهان در تاریخ ۸ بهمن ۱۳۱۳ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید. همچنین این میدان در اردیبهشت ۱۳۵۸ و از جمله نخستین آثار ایرانی میراث جهانی یونسکو نیز به ثبت جهانی رسیده‌است. طرح موضوع منظر فرهنگی در اجلاس یونسکو برای آثار ثبت شده در فهرست میراث جهانی، و پس از آن ساخت برج جهان‌نما به ارتفاع ۵۰ متر (در ۱۴ طبقه) در فاصله ۷۰۰ متری میدان نقش جهان (و در منظر تاریخی و فرهنگی میدان) در سال ۱۳۷۵ موجب شد تا موضوع قرارگرفتن میدان در فهرست «میراث درخطر» یونسکو برای اولین بار در سال ۱۳۸۰ طرح گردد. سهامدار اصلی این برج شهرداری اصفهان بود و شورای شهر اصفهان در حمایت از شهرداری، دخالت یونسکو را محکوم می‌کرد.

با اصرار شهرداری بر ادامه کار، یونسکو در سال ۲۰۰۲ بازرسانی را برای بازدید از محل به اصفهان فرستاد. بازرسان یونسکو اعلام کردند «میدان نقش جهان را نمی‌توان منفرد و مجزا از اطراف آن دید.» این کارشناسان افزودند «خط آسمانی و منظر تاریخی و فرهنگی میدان نقش جهان مخدوش شده و دولت ایران موظف است نسبت به تعدیل برج جهان‌نما اقدام کند.» بر همین اساس سازمان یونسکو تا فوریه ۲۰۰۴ به ایران مهلت داد تا نسبت به تعدیل ۴ طبقه از برج اقدام نماید.

درگیری میان شورای شهر و شهرداری اصفهان از یک طرف و سازمان میراث فرهنگی و استانداری اصفهان به دادگاه انقلاب نیز کشیده شدو حتی سید محمد خاتمی رئیس‌جمهور وقت نیز مجبور به دخالت شد. سرانجام با پرداخت بخشی از خسارات شهرداری توسط سازمان میراث فرهنگی برج جهان‌نما در تاریخ ۸ بهمن سال ۱۳۸۴ تعدیل گردید و دوطبقه بالایی آن تخریب شد تا به منظر فرهنگی میدان آسیبی وارد نشود.

بناهای اطراف میدان نقش جهان

در چهار طرف میدان، مشهورترین و زیباترین بناهای تاریخی اصفهان مانند مسجد جامع عباسی یا مسجد شاه (در ضلع جنوبی)، مسجد شیخ لطف‌الله (در ضلع شرقی)، عمارت عالی‌قاپو (در ضلع غربی) و سردر قیصریه (در ضلع شمالی) واقع شده‌است. اطراف میدان را چهار بازار بزرگ احاطه کرده‌اند. عایدات چهار بازار اطراف میدان، در سال ۱۰۱۷ قمری وقف چهارده معصوم شده‌است. ولی قلی شاملو در کتاب قصص الخاقانی می‌نویسد که شاه عباس در سال ۱۰۱۴ بازار دور میدان نقش جهان اصفهان، کاروانسرای بزرگ آنجا، بنای قصیریه، و حمام شاهی را وقف سادات مدینه و به خصوص برای هزینه ازدواج دختران و پسران سید این شهر کرده‌است. همزیستی ابنیه تجاری با ساختمان‌های حکومتی و مذهبی و همچنین وجود قدیمی‌ترین دروازه بازی چوگان جهان در میانه میدان از جاذبه‌های معماری میدان است.

میدان نقش جهان در نگاه مورخان مشهور

جهانگرد فرانسوی دیو لافوا که در سال 1298 هجری قمری از این میدان بازدید کرده است در مورد آن چنین می گوید: «من نیازی به حل مسئله مهمی ندارم که مثل فیثاغورث یونانی در جهت آن تلاش کنم، بر عکس برای من کاملا محرز است و با اطمینان کامل می توانم عنوان کنم که هیچگونه بنایی  در دنیای متمدن و شهر نشین امروزی وجود ندارد که از هر جهت چه تقارن عمارت و چه زیبایی قابل قیاس با این میدان باشد. این تنها تفکرات شخصی و عقیده من نیست چرا که دیگر اروپاییان که متخصص مهندسی و معماری هستند این دیدگاه را دارند.»

همچنین جهانگرد ایتالیایی به نام پیترو دلاواله در باره میدان نقش جهان چنین گفته است: «گرداگرد این میدان فاخر را ابنیه هایی برابر و هماهنگ و زیبا احاطه کرده است که در هیچ نقطه ای اتصال آن قطع نشده است، همه دکان ها هم تراز با خیابان ها و همه در ها بزرگ هستند و بالای آن ها پنجره ها و ایوان هایی با زیباترین و متنوع ترین تزئینات چشم اندازی خیره کننده ایجاد کرده است. تناسب داشتن در معماری و ظرافت کار در این میدان زیبایی دوچندان به آن میدهد و من به جرات میتوانم بگویم میدان نقش جهان را به عمارتهای میدان ناوو نادر "رم" که بلندتر و غنی تر هستند،ترجیح می دهم. »

یک ایران شناس آلمانی به نام پرو فسور هینتس نیز در مورد میدان نقش جهان چنین نوشته است: «میدان دقیقا در مرکز شهر واقع است. زمانی این بنا صورت گرفته که شبیه به آنرا از نظر بزرگی و سبک معماری و اصول شهر سازی در دنیا نداریم. جهانگردی فرانسوی به نام شاردان که معروف و نکته سنج هست میدان نقش جهان را یک مرکز خرید و فروش بزرگ معرفی میکند.»

در کتاب معماری ایران پروفسور آرتور پوپ که در رابطه با مسجد امام است اینگونه نوشته: «با وجود اینکه شاه عباس بی صبرانه منتظر تمام شدن کار مسجد بود ساختن این مسجد به آرامی پیش میرفت ،طوری که نمای مرمرین آن در سال 1638 میلادی پایان یافت .این مسجد تاریخی نشان از تاریخ چند هزارساله ایران در مسجد سازی است.»

موارد استفاده تاریخی میدان نقش جهان

این میدان در قرن یازدهم هجری قمری (قرن هفدهم میلادی) یکی از بزرگ‌ترین میدان‌های جهان بوده‌است. شوالیه ژان شاردن فرانسوی میدان نقش جهان را زیباترین میدان دنیا نامیده است. در دوره شاه عباس بزرگ و جانشینان او، این میدان در روزهایی که جشن‌های سلطنتی برپا بود، محل بازی چوگان، رژه ارتش، چراغانی، و نمایش‌های گوناگون بوده و در سایر روزها محل گردش و خرید مردم شهر بوده‌است.

دو دروازه سنگی چوگان از آن دوره هنوز در میدان وجود دارد است که از انجام ورزش چوگان در آن دوره حکایت می‌کند و قدیمی‌ترین دروازه چوگان دنیا خوانده می‌شود.

این میدان همچنین محل برگزاری جمعه بازارهای بزرگ بوده‌است. یکی از اولین مراسم رسمی که در این میدان برگزار شده‌است، بازگشت پیروزمندانه امام قلی خان از فتح جزیره هرمز به پایتخت (اصفهان) بوده‌است. شاردن مورخ مشهور گفته که در مواقع جشن، تا پنجاه هزار چراغ در میدان روشن می‌شده‌است. شرح مفصل این میدان را جهانگردان نامدار اروپایی مانند شوالیه شاردن، ژان باتیست تاورنیه، پیترو دلاواله، سانسون، انگلبرت کمپفر و دیگران که از روزگار صفوی به بعد از اصفهان دیدن کرده‌اند، به‌دست داده‌اند و همه آنان زیبایی میدان را ستوده‌اند.