معرفی عمارت چهلستون اصفهان؛ از زیباترین بناهای دوره صفویه

سرویس فرهنگی مستقل‌آنلاین: کاخ چهل‌ستون اصفهان از زیباترین بناهای تاریخی اصفهان به شمار می‌آید. ساخت این عمارت که تقریبا ۶۷۰۰۰ متر مربع مساحت دارد، در دوره شاه عباس اول آغاز شد. شاه عباس اول، کوشکی در وسط باغ بنا کرد که این کوشک هسته اولیه کاخ را تشکیل داد که تالار میانی کاخ چهل ستون و غرفه‌های چهار گوشه آن را شامل می‌شد. در دوران سلطنت شاه عباس دوم، بنای ساختمان تکمیل شد و در عمارت موجود مرکزی، تغییرات کلی داده شد و تالار آینه، تالار ۲۰ ستون، دو اتاق بزرگ شمالی و جنوبی تالار آینه، ایوانهای طرفین سالن پادشاهی و حوض بزرگ مقابل تالار با تمام تزیینات نقاشی و آئینه کاری و کاشی کاری دیوارها و سقفها به بنای اولیه افزوده شد. در ابتدا بجای آئینه نقاشی هایی بر دیوارها و سقف‌ها وجود داشت اما پس از آتش گرفتن کاخ و به هنگام پاکسازی آن از دوده ناشی از حریق قسمتی از سقف ایوان را با آئینه هایی از نقره بجای جیوه پوشاندند.

تالار مرکزی کاخ که برای پذیرایی از میهمانان خارجی و شخصیت‌های کشورهای مهمان داشت حاوی نقاشی‌هایی است که وقایع تاریخی دوران‌های مختلف تاریخی را بیان می‌کنند. این سالن شکوهمند و زیبا که بر گنبدی منقوش استوار شده با لچکی‌های رنگارنگ و طرح‌های طلایی و شفاف از شاهکارهای هنری مسلم دوران صفویه محسوب می‌شوند.

معماری ساختمان کاخ چهلستون

ایوان کاخ چهلستون شامل دو بخش است. بخش اول بر ۱۸ ستون چوبی و مرتفع استوار شده است، چهار ستون میانی که بر روی ۴ شیر سنگی قرار گرفته و کنده‌کاری‌های موجود بر آن‌ها به گونه ای است که دو شیر به یک سر انسان نشان داده می‌شود. از دهان این چهار شیر آب فوران می‌کرد و به حوض مرمری تالار می‌ریخت. قسمت دوم که کمی بلندتر است سردر ورودی تالار را تشکیل می‌دهد و در بعضی منابع آن را تالار آئینه نام‌گداری کرده‌اند. این بخش بر دو ستون قرار گرفته و سراسر آن مزین به آئینه کاری گسترده و پرجزئیاتی است که در آن آئینه‌های ریز و خوش نقش به صورت معرق در کنار آئینه‌های قدی و خشتی به مورد استفاده قرار گرفته‌اند. سقف تالار از قاب‌های چوبی و به اشکال مختلف هندسی تشکیل شده است. تصویر قرینه حوض مرمرین وسط ایوان در تزئینات سقف دیده می‌شود. این قرینه سازی شباهت زیادی با ایوان عمارت عالی قاپو دارد.

ستونهای عظیم تالارهای ۲۰ ستون و تالار آینه که هر یک از آن‌ها تنه یک درخت چنار است.

شیرهای سنگی چهارگوشه حوض مرکزی تالار و ازاره‌های مرمری منقش اطراف که نشان‌دهنده شکوه صنعت حجاری در عهد صفویه است.

تزیینات عالی طلا کاری سالن پادشاهی و اتاقهای طرفین تالار آئینه و تابلوهای بزرگ نقاشی تالار پادشاهی که شاهان صفوی را به شرح زیر نشان می‌دهد:

• شاه عباس اول در پذیرایی از ولی محمدخان فرمانروای ترکستان
• شاه اسماعیل اول در جنگ چالدران
• شاه تهماسب اول در پذیرایی از همایون پادشاه هندوستان
• شاه اسماعیل اول در جنگ با شیبک خان ازبک (نبرد مرو)
• شاه عباس دوم در پذیرایی از ندرمحمد خان امیر ترکستان در سلسله اشترخانیان
• نادرشاه افشار در جنگ کرنال تابلوی بزرگی که در سلطنت وی شده‌است.
• تصویری از شاه عباس اول با تاج مخصوص و مینیاتورهای دیگری در اتاق گنجینه کاخ چهلستون وجود دارد که در سالهای ۱۳۳۴ و ۱۳۳۵ خورشیدی از زیر گچ خارج شده‌است.

آثار پراکنده‌ای از دوران صفویه مانند سردر «مسجد قطبیه» و سردرهای «زاویه درب کوشک» آثاری از «مسجد درب جوباره» یا «پیر پینه‌دوز» و «مسجد آقاسی» که بر دیوارهای ضلع غربی و جنوبی باغ نصب شده‌است.

سال ساختمان کاخ چهلستون به موجب اشعاری که در جبهه تالار از زیر گچ خارج شده، مصراع: «مبارک‌ترین بناهای دنیا» است که به حساب حروف ابجد سال ۱۰۵۷ هجری قمری (مصادف با ۱۰۲۶ هجری خورشیدی و ۱۶۴۷ میلادی) می‌شود، یعنی پنجمین سال سلطنت شاه عباس دوم.

سنگ شیرها و مجسمه‌های سنگی اطراف حوض و داخل باغچه‌ها تنها آثاری است که از دو قصر باشکوه دیگر صفویه یعنی آئینه خانه و عمارت سرپوشیده باقی‌مانده و به این محل منتقل شده‌است.

تندیس‌های چهارگانه در گوشه‌های استخر باغ، آناهیتا ایزدبانوی آب‌ها هستند.

اگرچه انعکاس ستونهای بیست‌گانه تالارهای کاخ چهلستون در حوض مقابل کاخ، مفهوم چهلستون را بیان می‌کند، علاوه بر آن عدد چهل در ایران قدیم معنای فراوانی و زیادی را به ذهن متبادر می‌کند و وجه تسمیه عمارت مزبور به چهلستون می‌تواند به علت تعدد زیاد ستونهای این کاخ نیز باشد.

در ابتدا ستونها با پوششی از آینه‌کاریهای زیبا پوشیده شده یود که در زمان حکومت ظل السلطان قاجار در اصفهان این آئینه کاری‌ها تخریب شد و روی نقاشی‌های دوزه صفوی با گچ پوشانده شده‌است.

ورودی‌های کاخ چهل‌ستون

کاخ چهل‌ستون سه در ورودی داشته است که در قدیمی آن، رو به شرق قرار گفته است. هنگام ورود به باغ از سردر اصلی آن، پس از طی مسافتی نه چندان زیاد، به استخر بزرگ جلوی بنا و سپس به خود عمارت خواهیم رسید. محور اصلی باغ، جهت حرکت را با کمک درختانی که در دو طرف کاشته شده‌اند به‌سمت کاخ اصلی نشان می‌دهد. باغ چهلستون دارای شیب بسیار کمی است که باعث جریان پیدا کردن آب در جوی‌ها می‌شود.

ویژگی‌های باغ عمارت چهل‌ستون

آب باغ در قدیم از شاخه‌ای از مادی «فدن» تامین می‌شد و پس از پشت سر گذاشتن مسافتی از انتهای باغ به میدان نقش جهان می‌رسید. در حال حاضر، آب باغ از چاهی عمیق تامین می‌شود. پوشش گیاهی باغ چهلستون در حال حاضر از درختان کاج ایرانی، نارون، افرای سیاه، چنار و عرعر تشکیل شده است. در باغچه‌های اطراف کاخ، گل‌هایی فصلی کاشته شده‌اند که در جنوب باغ در گلخانه پرورش داده می‌شوند. مساحت کاخ ۲۱۲۰ متر مربع و محل بنای عمارت یک متر از سطح باغ بلندتر است.

باغ چهلستون در بستر شهری خود با دیوارهایی از محیط پیرامون خود جدا شده است و امروزه ارتباط آن با سایر عناصر شهری بسیار محدود است. در گذشته، ارتباط میان عناصر عمده شهری میدان نقش‌ جهان و سایر بناهای عمومی نمادی از ساختار شهری بود. این ارتباط درونی را به کمک فضاهای کوچک سرپوشیده میانی مانند ورودی‌ها و ملحقات ایجاد کرده بودند.

محل کاخ چهلستون

کاخ چهلستون در شرق خیابان چهارباغ پایین، جنوب خیابان سپه و غرب میدان نقش‌ جهان قرار گرفته است. برای دسترسی می‌توانید از وسایل نقلیه عمومی یا خودروی شخصی استفاده کنید. ایستگاه متروی میدان امام حسین یا ایستگاه اتوبوس میدان امام حسین تا کاخ چهلستون فاصله زیادی ندارد و می‌توانید این مسیر را پیاده کنید. اگر با خودروی شخصی می‌روید، می‌توانید از پارکینگ‌های عمومی خیابان‌های اطراف استفاده کنید. همچنین اگر از سمت میدان نقش جهان قصد بازدید از کاخ را دارید، می‌توانید به‌راحتی با کمی پیاده‌روی به مقصد برسید. برای این منظور از خیابان سپه به‌سمت دروازه دولت حرکت کنید. در تقاطع خیابان استانداری به‌سمت چپ بپیچید. اندکی بعد کاخ موزه چهلستون را خواهید دید.

کاربردهای تاریخی عمارت چهل‌ستون

انجمن مقدس ملی اصفهان (۱۳۲۴–۱۳۲۶) اصلی‌ترین نهاد سیاسی و تصمیم‌گیری شهر اصفهان در دوره مشروطه اول بوده‌است. اعضای این شورا با انتخاب مردم اصفهان به شورا راه پیدا کردند و نورالله نجفی اصفهانی ریاست این شورا را بر عهده داشته‌است. این انجمن بین سال‌های ۱۳۲۴ تا ۱۳۲۶ هجری قمری یعنی از مهاجرت قم تا به توپ بستن مجلس در محل کاخ چهلستون اصفهان تشکیل شده‌است.