معرفی مسجد نصیرالملک شیراز، جواهری هفت‌رنگ بر تارک معماری اسلامی و ایرانی

سرویس فرهنگی مستقل‌آنلاین:  ساخت این بنا در تاریخ ۱۲۹۴ه‍جری قمری آغاز و در تاریخ ۱۳۰۵هجری قمری به اتمام رسید.  معماری میرزا رضا کاشی گر و حاج محمد حسن معمار ساخته شده‌است. این اثر در تاریخ ۳۰ خرداد ۱۳۵۸ هجری شمسی با شماره ثبت ۳۹۶ در میراث فرهنگی به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است .

تاریخچه مسجد نصیرالملک

این مسجد به فرمان میرزا حسن علی خان ملقب به نصیرالملک که از اعیان و بزرگان شیراز بود بنا گردید. معمار این بنا محمد حسن معمار از معماران سرشناس آن دوران است. ساخت مسجد نصیرالملک حدودا ۱۲ سال و از سال ۱۲۵۵ تا ۱۲۶۷ شمسی طول کشید. بازسازی، حفظ و نگهداری این بنا با رعایت استانداردهای بین‌المللی مرمت آثار تاریخی از سال‌ها پیش توسط موقوفه نصیرالملک به تولیت محمود قوام آغاز شده و همچنان ادامه دارد. در و پنجره‌های رنگین شبستان این مسجد توسط دو استاد بزرگ نجار شیرازی بنام‌های استاد محمد جعفر و استاد محمد رحیم در زمان احداث این بنا ساخته شد و در سال ۱۳۴۸ شمسی توسط میرزا آیت مرمت شد.

شبستان مسجد نصیرالملک

مسجد نصیرالملک از نظر کاشی کاری از مهم‌ترین و زیباترین مساجد ایران و از لحاظ طراحی و معماری به ویژه مقرنس به کار رفته در آن از منحصربفردترین بناهای تاریخی ایران به شمار می‌آید.

مساحت بنای مسجد نصیرالملک ۲۸۹۰ متر مربع و زیربنای آن ۲۲۱۶ متر مربع برآورد شده است. در بنای این مسجد شیشه‌های رنگی در درها و پنجره‌ها استفاده شده به همین دلیل آن را مسجد صورتی ایران نیز نام نهاده‌اند.

مسجد یک ورودی اصلی دارد و دو ورودی دیگر آن به کوچه جنوبی و مسجد و به امامزاده کنار آن راه دارد است. ورودی اصلی مسجد پوشیده از کاشی هفت رنگ با تزیینات زیبایی از گل سرخ و گل زنبق شیراز است. این سردر دو جرز دارد و هر جرز به سه بخش تقسیم شده است و در بالای آن تابلویی با کاشی هفت رنگ دیده می‌شود.

در چوبی مسجد دارای قابی ساته شده از سنگی یکپارچه با تزیینات اسلیمی است. در بالای قاب سنگی کتیبه‌ای سنگی کوچکی وجود دارد که  بر روی آن شعر شوریده شیرازی و تاریخ ساخت آن با خط نستعلیق  حک شده است.

از ورودی اصلی مسجد وارد هشتی می‌شویم که با یک چرخش ۹۰ درجه در سمت چپ به راهرویی می‌رسد که به حیاط مسجد راه دارد. این هشتی از آجر ساخته شده و تنها به قرینه در ورودی تابلویی از کاشی نصب شده است که در پایین آن شعر معروف سعدی و نام معمار آن به چشم می‌خورد. حیاط این مسجد به صورت چهار گوش طراحی شده است که در وسط آن حوضی به طول و عرض ۴/۵ و ۱۶/۵ متر در مقابل ایوان مسجد ساخته شده است.

این مسجد دو ایوان دارد، ایوان شمالی که به ارتفاع هشت متر ساخته شده و ایوان جنوبی که فاقد کاربری خاصی است و به نظر می‌رسد برای قرینه‌سازی با ایوان شمالی در با قرار داده شده است. طاق نمای ایوان جنوبی به دلیل وجود دو در که یکی به داخل اتاق کوچک و دیگری به گلدسته‌ها راه دارد تقارن خود را از دست داده‌اند.

این مسجد دو شبستان دارد، یک شبستان غربی و یک شبستان شرقی. یک شبستان زمستانی بوده که در امتداد سمت قبله قرار دارد و به دلیل اینکه در هوای بسیار گرم تابستان بتواند مورد استفاده قرار گیرد جهت جلوگیری از تابش مستقیم نور آفتاب و گرم شدن شبستان طراحی شده‌است.

در پشت این شبستان دری است که به چاه بزرگی گشوده می‌شود که به ان گاو چاه می‌گویند که در گذشته در آن امکاناتی برای کشیدن آب از چاه برای حیوانات وجود داشته است.

شبستان غربی از زیباترین شبستان‌های مساجد موجود در ایران است که با تزیینات کاشی و آجر با نقاشی‌هایی از گل سرخ کار شده است. اما تعمیراتی که در حدود ۷۰ سال قبل بر روی آن انجام شد باعث شد گه زیر کاشی‌های فیروزه‌ای تماما پوشیده شود.

 ستون‌های مسجد نصیرالملک نیز از زیباترین ستون‌های اماکن تاریخی شیراز به شمار می‌آید که با تعدادی گلدان آغاز می‌شود.

این شبستان دارای ستون‌هایی ۶ تایی است که دو طاق چشمه پوشش سقف را حفظ کرده است.

 پوشش‌ها از کاربندی ۲۲ است. هفت طاق چشمه‌ای بین دو ستون دیده می‌شود. در انتهای این ردیف و چشم‌های کاشی کاری شده به محراب فوق‌العاده زیبا می‌رسیم. بدنه این مسجد عمدتاً از آجر تشکیل شده است اما معمار برای پرهیز از یکنواختی دیوار کاشی آورده‌است. در شبستان غربی محرابی بسیار زیبا با ایجاد یک فرورفتگی در بدنه چوبی شبستان ایجاد شده است.

 مسجد نصیر الملک مربوط به دوران معماری ایران در زمان قاجار است که مانند نگینی بر تارک معماری اسلامی می‌درخشد. بعد از آن دیگر معماری مذهبی دچار افول شد.

تمام سقف، داخل و بیرون بنا کاشی کاری رنگارنگ شده‌است و بر روی آن آیات قرآنی حک شده است. در سمت جنوب طاقی وجود دارد که ارتفاعش کمتر از طاق مروارید است و تمام سطح بیرونی و داخلی آن کاشی‌کاری شده و سقف آن مانند طاق شمالی مقرنس‌کاری گشته‌است در انتها نام محمد حسن معمار و محمدرضا کاشی پز که از معماران و سازندگان بنا بوده‌اند و نیز تاریخ شروع آن در ۱۲۹۳ ه‍. ق؛ و اتمام آن در ۱۳۰۵ ه‍. ق نوشته شده‌است. مسجد دارای صحن وسیعی می‌باشد که در سمت شمال مسجد قرار گرفته‌است. در ورودی دارای طاق نمایی بزرگ است، که سقف آن با کاشیهای رنگارنگ مزین گشته‌است. درهای ورودی این مسجد، دو در بزرگ چوبی است که در بالای آن بر روی سنگ مرمر شعری از شوریده شیرازی به مناسبت سازنده مسجد و سال اتمام آن نوشته شده‌است.

 مسجد دارای دو شبستان شرقی و غربی است. شبستان غربی که پوشش آجری دارد و بیشتر بروی آن کار شده و زیباتر است٬طاق این شبستان بر روی ستون‌ها سنگی و با طرح مارپیچ بر روی آن در دو ردیف شش‌تایی و به تعداد دوازده عدد به نیت «دوازده امام» قرار گرفته‌است و همچنین این شبستان دارای هفت درگاه که آن را به صحن مسجد مرتبط می‌کند، با هفت در چوبی با شیشه‌های رنگارنگ است. مهارت استاد حاج میرزا آیت در ساخت این در و پنجره‌های رنگین بی نظیر است. سنگ‌تراشی و تزیین این شبستان الهام گرفته شده از مسجد وکیل شیراز است. طاق و دیوارهای این شبستان با کاشی کاری‌های زیبا تزیین شده‌است. کف آن با کاشی‌های فیروزه‌ای و سقف آن با نقش گل و بوته و آیات قرآنی مزین گشته‌است. این شبستان در واقع شبستان تابستانه محسوب می‌شود.

شبستان شرقی که به زیبایی شبستان غربی نیست، شبستان زمستانه به حساب می‌آید، دارای هفت ستون بدون طرح و ساده است و در یک ردیف در وسط قرار گرفته‌اند. در جلوی شبستان شرقی، ایوانی قرار گرفته که با هشت طاق نما از حیاط مجزا گشته‌است. در ان شبستان دری وجود دارد که به یک گاوچاه گشوده می‌شود. همچنین در این مکان یک حوضچه و یک دالان جهت تردد گاو اب کش از چاه نیز موجود است. هر دو شبستان بر خلاف معمول به خاطر جهت‌گیری ساختمان قبله در امتداد محور قبله واقع شده‌اند. در دالان شمالی سنگ نوشته‌ای وجود دارد که شعر زیر از سعدی بر روی آن حک شده‌است:

غرض نقشی است کز ما بازماند                 که هستی را نمی‌بینم بقایی

مگر صاحبدلی روزی به رحمت                 کند در حق استادان دعایی

مسجد دارای دو ایوان شمالی و جنوبی است که شبیه هم نیستند و ایوان شمالی زیباتر از ایوان جنوبی است. ایوان شمالی دارای سه نیم طاق در سه طرف است و از سمت چهارم به صحن راه دارد، همچنین این ایوان داری ۴ غرفه است و سقف میانی آن با مقرنس کاری و کاسه‌سازی پنج کاسه مزین گشته‌است. ایوان جنوبی نیز دارای دو گلدسته است و در حیاط آن نیز حوضی مستطیل شکل و سنگی با فواره وجود دارد.

سقف مسجد نصیرالملک

در سمت شمالی مسجد، طاق‌نمایی به نام طاق مروارید وجود دارد، که تمام سقف، داخل و بیرون آن کاشی کاری رنگارنگ شده‌است و بر روی آن آیات قرآنی نوشته شده‌است و در دو طرف این طاق نما دو طاق کوچکتر نیز وجود دارد. در سمت جنوب نیز طاقی وجود دارد که ارتفاعش کمتر از طاق مروارید است و تمام سطح بیرونی و داخلی آن کاشی‌کاری شده و سقف آن نیز مانند طاق شمالی مقرنس‌کاری گشته‌است. بر روی آن نیز دو گلدسته وجود دارد که در ورودی این دو گلدسته دو طاق نمای کوچکتر در دو طرف طاق اصلی وجود دارد.

وضعیت فعلی مسجد نصیرالملک

مرمت و نگهداری این بنای باشکوه با رعایت استانداردهای بین‌المللی از سال‌ها پیش آغاز شده است. مسجد دارای دو دوره تعمیرات بوده یک دوره مربوط به ۷۰ سال قبل است که به جز تعمیر پوشش کف تعمیر دیگری انجام نشده است. تعمیر دوم از سال ۱۳۷۰ آغاز و تا سال ۱۳۸۵ ادامه داشته‌است امروز هم تعمیراتی در مسجد در حال انجام شدن است  و هزینه‌های آن از درآمد موقوفات مسجد به وسیله اداره کل اوقاف و امور خیریه فارس و همچنین توسط موقوفه نصیرالملک تحت نظاره اداره بقای متبرکه و امور دینی فرهنگی اداره کل تأمین می‌شود. مرمت آثار تاریخی در بخش‌های گوناگون عبارتند: از مقاوم‌سازی پی ساختمان، ایجاد کانال دفع نم، مقاوم‌سازی و دوخت و دوز ترک‌ها، مقاوم‌سازی پوسته اصلی ایوان شمالی، نوسازی‌های کانال‌های دفع آب و فاضلاب و تعمیرات کامل بدنه داخلی.

ایوان مسجد نصیرالملک

مسجد نصیر دارای دو ایوان در قسمت شمالی و جنوبی است که با هم قرینه نیستند. در جبهه شمالی مسجد ۴ غرفه در دو طرف ایوان دیده می‌شود این ایوان شمالی (شاه نشین) فرم کانه پوش است با مقرنس کاری زیبا سقف آن نیز دارای طرحی نو و ابتکاری است. در قسمت جنوبی ایوانی با دو گلدسته وجود دارد. در حیاط حوض سنگی مستطیل شکل و بزرگی وجود دارد که فواره‌های سنگی نیز در وسط ان است. در ضلع شمالی مسجد تاق بلندی مشهور به تاق مروارید قرار دارد که تمام بدنه و سطح بیرونی و درونی آن کاشی کاری هفت رنگ شده‌است. دو تاق نمای کوچک دیگر در دو سوی تاق مروارید قرارگرفته‌است. در ضلع جنوبی نیز تاق نمایی وجود دارد که تمام بدنه و سطح بیرونی و درونی آن کاشی‌کاری شده‌است.

رواق مسجد نصیرالملک شیراز

معماران ایرانی انواع نیروهایی را که به بنا وارد می‌آید  وبنا برای ایستایی خود در تقابل با آنه‌است. مثل نیروهای فشاری رانشی و خمشی جان گداز گویند، چون قابل دیدن نیست. اما به بخش‌هایی از بنا که در جهت مقابله و هدایت این نیروها به زمین ساخته می‌شود مثل کلاف‌ها تویزه‌ها و… که قابل رویت است تن گداز می‌گویند. در فرهنگ و ادبیات فارسی (جان وتن) نیز همین معنی را دارند. جان به معنی روح و قسمت نادیده هستی انسانی است.