بازارهای خیس چین، دروازه جهنم کرونا

دکترها اسم ویروسی که این بیماری را ایجاد می کرد کووید-۱۹ گذاشتند به این دلیل که ویروسش از خانواده کرونا بود.

زمانی که به دنبال نقطه صفر شیوع بیماری کرونا می گشتند از یک بازار غذا در شهر ووهان سر درآوردند. از ۴۱ بیمار اولیه مبتلا به کرونا ۲۷ بیمار به آنجا رفته بودند. اگر چه این مشاهده دلیل قطعی برای نتیجه گیری نقطه شروع کرونا نبود ولی چین سریعا این بازار را تعطیل کرد.

دلیلش هم این بود که چین قبلا نیز شاهد شیوع بیماری از بازارهایی شبیه این بود. سال ۲۰۰۲ یک ویروس کرونای دیگر از بازار مشابهی در جنوب چین شیوع پیدا کرده بود. آن ویروس در ۲۹ کشور دیگر پخش شد و جان ۷۷۴ نفر را گرفت.

۱۸ سال بعد یک ویروس دیگر از همان خانواده تا کنون به ۷۱ کشور دنیا سرایت کرده و تا الان جان بیش از ۵۰۰۰ نفر را گرفته است. حال سوال این است که نقش این بازارهای غذا در شیوع این ویروس ها چیست؟ و چرا این اتفاق ها از چین شروع می شود؟

بیشتر ویروس هایی که ما را بیمار می کنند از حیوانات منشا می گیرند. ویروس هایی که باعث آنفولانزا می شوند از مرغ و خوک منتقل شدند. ویروس HIV از شامپانزه و ویروس مرگبار ابولا نیز از خفاش آمدند.

در مورد کرونا یا همان ویروس کووید-۱۹ نشانه هایی هست که احتمالا این ویروس ابتدا از خفاش به مورچه خوار و از مورچه خوار به انسان منتقل شده. اگر چه ویروس ها معمولا به راحتی می توانند از یک گونه جانوری به گونه جانوری دیگر منتقل شوند ولی معمولا ویروس های مرگبار به ندرت در بین گونه ها می چرخند و به انسان می رسند. علت هم این است که این گونه های جانوری به ندرت در طبیعت با هم مراوده ویروس می کنند. برای این که بین گونه ها مراوده ویروس صورت بگیرد این گونه ها باید زمان زیادی را با هم بگذرانند. مثلا انتقال کرونا یا ویروس کووید-۱۹ از بدن خفاش به بدن مورچه خوار یک امر نایاب در طبیعت است چون این دو گونه جانوری با هم ارتباطی ندارند. ولی چطور می شود که این اتفاق می افتد؟ اینجاست که پای بازارهای غذایی چین به میان می آید. این بازارهای غذا به بازارهای خیس معروف هستند. بازارهایی که حیوانات زنده در خود محل، قصابی و فروخته می شوند.

پیتر لی از اساتید دانشگاه و متخصصان بازارهای فروش حیوانات چین درباره این بازارهای خیس و نقش آنها در مراوده ویروسی بین گونه ها می گوید که “ این مسئله برای دانشمندان به هیچ وجه تعجب برانگیز نبود. در این بازارها قفس های حیوانات مختلف روی همدیگر چیده و تلنبار می شود و معمولا حیوان هایی که در قفسه های پایینی هستند خیس از مایعات، خون، عفونت و کثافت حیوان های قفسه های بالاتر می شوند.” این دقیقا همان مراوده ای است که ویروس ها لازم دارند تا از یک گونه حیوانی به گونه دیگه پرش کنند. حالا اگر انسان ها به این حیوانات مبتلا دست بزنند یا به عنوان غذا آنها را مصرف کنند (برخی چینی ها این حیوانات را خام می خورند که متاسفانه احتمال کشتن ویروس در اثر حرارت از بین می رود) این ویروس به انسان منتقل شده و اگر این ویروس به افراد دیگر نیز منتقل شود یک شیوع گسترده آغاز می شود.

بازارهای خیس در دنیا شایعند اما چرا بازارهای خیس چین باعث این شیوع های ویروسی خطرناک می شوند؟ علت این است که بازارهای خیس چین تنها بازارهایی در دنیا هستند که گونه های مختلف جانوری را در یک مکان می فروشند.

اگر این بازارها مثل باقی بازارهای دنیا تنها محدود به گونه های جانوری آشنا مثل مرغ، گوسفند، گاو و خوک بود ویروس ها هم محدود به ویروس های آشنا مثل آنفولانزا می شد. ولی متاسفانه در این بازارها علاوه بر گونه های حیوانی آشنا و معمول، حیوان های غیر اهلی و گونه های غیر متداول نیز فروخته می شود. یکی از دلایلی که ما به مرغ و خروس و گاو و گوسفند اهلی می گوییم این است که نه تنها آنها به شرایط ما عادت کردند بلکه ما نیز به ویروس ها و بیماری هایی که از آنها منتقل می شوند عادت و برای بسیاری از آن ویروس ها واکسن و درمان درست کردیم.

اگر یک نگاه به منوی فروش همین بازار خیس ووهان که ویروس کرونا یا کووید-۱۹ از آنجا شروع شد بیندازیم می بینیم که انواع حیوانات از جمله مار، خرگوش وحشی، روباه، طاووس، بوقلمون، شتر مرغ، مورچه خوار، گربه وحشی و غیره در آنجا به فروش می روند. این حیوان ها از اقصی نقاط دنیا به این بازارها آورده می شوند و هر کدام پتانسیل این را دارند تا ویروس های بومی منطقه خودشان را به آنجا منتقل کنند. حال این سوال پیش می آید که چه می شود که اجازه فروش همه این حیوان ها آن هم به صورت یک جا داده می شود؟

برای رسیدن به پاسخ این سوال نیاز به مرور بخشی از تاریخ معاصر چین داریم. در دهه ۷۰ میلادی چین در آستانه فروپاشی بود. قحطی، بیش از ۳۶ میلیون نفر از مردم چین را نابود کرده بود و حکومت کمونیستی چین که توزیع غذا را کنترل می کرد از تامین غذا برای ۹۰۰ میلیون آدم ناتوان بود. سال ۱۹۷۸ و در آستانه فروپاشی، حکومت تصمیم می گیرد که به بخش خصوصی نیز اجازه کشاورزی دهد. در حالی که قسمت بزرگی از این بخش خصوصی انرژی اش را صرف تولید گونه های آشنای خوراکی مثل مرغ و گاو و گوسفند و خوک می کرد، بخش کوچیکی هم تصمیم می گیرد تا حیوانات وحشی را شکار و تغذیه کند تا زنده بماند. 

در ابتدا فقط دهقان های خرد حیوانات را شکار و به صورت محلی می فروختند. بعضی از آن‌ها گونه هایی چون لاکپشت ها را در خانه پرورش می دادند. بعد از مدتی که حکومت مرکزی متوجه شد این گونه حیوانات نیز قابل خوردن هستند و مردم محلی می توانند از قحطی و گرسنگی نجات یابند، به آن دهقان ها اجازه داد تا این حیوان ها را در بازارهای غذایی بزرگ تر نیز به فروش برسانند. حکومت وقتی متوجه شد که این مسئله، هم باعث اشتغال و هم باعث رفع قحطی شده، تصمیم می گیرد به صورت همه جانبه از آن حمایت کند.

در سال ‍۱۹۸۸ حکومت چین قانونی را به اسم “حمایت از حیات وحش” تصویب کرد. در این قانون گونه های غیر اهلی و نامتعارف به عنوان “منابع طبیعی” ملی معرفی و اجازه پرورش و استفاده، منحصرا به افراد و واحدهای تحت حمایت دولت داده شد. طبق قانون چین اگر چیزی جزو منابع طبیعی معرفی شود حکومت این اجازه را دارد تا برای منافع انسانی از آن استفاده کند. این قانون تولید یک صنعت بزرگ را آغاز کرد، صنعت تولید و پرورش حیوانات غیر اهلی ( مثل مورچه خوار و ده ها حیوانی که هیچ کدام اهلی سازی نشدند و فقط در جنگل آنها را می بینیم). یک مزرعه تولید خرس که قبلا نهایتا سه خرس تولید می کرد بعد از این قانون تبدیل به یک مزرعه صنعتی با تولید صدها خرس شد. وقتی تعداد این حیوان هایی که پرورش داده می شوند، زیاد شود احتمال بیماری و انتقال ویروس ها نیز به صورت تصاعدی بالا می رود. بعضی حیوان داران چندین حیوان را با هم در مزرعه پرورش می دادند که همین کار باعث گردش ویروس بین گونه های مختلف می شد.

در نهایت همه این گونه ها به بازارهای خیس فرستاده شد تا فروخته شوند که در آنجا به صورت کامل در تماس با یکدیگر قرار می گرفتند و این یعنی امکان هر گونه مبادله ویروسی میسر می شود. در حالی که این صنعت تولید و پرورش حیوانات غیر اهلی در حال رشد بود بازارهای غیر قانونی دیگری همچون بازار حیوانات نایاب مانند ببرهای خاص، کرگدن، مورچه خوار و غیره هم در سایه رشد کردند. بعد از مدتی دیدن این گونه های غیر قانونی در بازارهای خیس امری عادی شده بود و حکومت هم کاری با این بازارهای خیس نداشت تا این که ویروس مرگبار سارس شیوع پیدا کرد. در سال ۲۰۰۳ رهیابی نقطه صفر شیوع ویروس سارس به یک بازار خیس در شهر فوشان ایالت جنوبی گوآنجونگ انجامید. بررسی های بیشتر نشان داد که ویروس از یک گونه جانوری به اسم civet cat منشا گرفته بود.

به محض انتشار خبر، چین این بازار را تعطیل و تولید و پرورش گونه های غیر اهلی را غیر قانونی اعلام کرد. اما بعد از گذشت چند ماه، حکومت دوباره تولید و پرورش ۵۴ گونه غیر اهلی از جمله همین گونه civet cat را قانونی اعلام کرد.

در سال ۲۰۰۴ ارزش صنعت تولید و پرورش حیوانات غیر اهلی ۱۰۰ میلیارد دلار تخمین زده می شد. اگر چه این ۱۰۰ میلیارد دلار در مقایسه با GDP چین چیز زیادی نیست، ولی این صنعت لابی خیلی قوی در حکومت دارد و به همین خاطر در سال ۲۰۱۶ حکومت مجبور شد تولید و پرورش ببر و مورچه خوار را نیز قانونی اعلام کند. در سال ۲۰۱۸ ارزش این صنعت ۱۴۰ میلیارد دلار شد و توانسته بود با تاکتیک های جذاب تبلیغات و بازاریابی مشتری های وفادار خود را پیدا کند. از جمله تبلیغات این بود که بین عامه مردم جا افتاد گوشت این حیوانات ارزش دارویی دارد و برای سلامتی مفید است و اینکه گوشت این حیوانات نایاب برای بدن سازی و تقویت قوای جنسی مفید و دارویی مقوی برای مقابله با بیماری های سخت است.

هرچند که هیچ کدام از این ادعاها پشتوانه علمی نداشت. بعد از مدتی این محصولات وارد سفره غذایی طبقه خاص پر نفوذ و ثروتمند چین شد،یعنی پیرمردهای ثروتمندی که یا به دنبال افزایش قدرت جنسی بودند یا اینکه برای مبارزه با سرطان یا یک بیماری صعب العلاج دیگر حاضر بودند هر فرمولی را امتحان کنند. متاسفانه این اقلیت ثروتمند و بانفوذ حکومت را وادار کردند تا با قانونی کردن مجدد عرضه حیوانات غیر اهلی با سلامت ۱.۴ میلیارد نفر از مردم چین قمار کند. بعد از شیوع ویروس کرونای جدید دوباره چین هزاران بازار خیس را تعطیل و تولید و پرورش حیوانات غیر اهلی را به صورت موقت غیر قانونی اعلام کرد. سازمان های بین المللی در تلاشند تا حکومت چین را وادار کنند تا این ممنوعیت همیشگی باشد. حتی در خود جامعه چین هم مردم در تلاشند تا حکومت را وادار به عقب نشینی کنند و این مسئله به صورت کامل و همیشگی غیر قانونی اعلام شود. متاسفانه تا الان حکومت زیر بار نرفته و تا زمانی که این ممنوعیت همیشگی نشود شیوع بیماری هایی شبیه کرونا یا کووید-۱۹ غیر قابل اجتناب است.