ضـرورت هوشـمندسازی اکتشاف و بـهرهبرداری از معادن

در بسیاری از کشورهای توسعه‌یافته، روی ظرفیت‌های این بخش برای توسعه اقتصاد تمرکز زیادی شده است، اما باید دانست که میزان استفاده از ذخایر معدنی به دلیل تجهیزات قدیمی در سطح مورد انتظاری قرار نداشته و لازم است با حمایت‌های دولت و ورود تکنولوژی‌های جدید آن را تقویت کرد. در همین زمینه با مهندس نادر گلشنی نسب، مدیر امور معادن و اکتشاف شرکت تجلی و فارغ‌التحصیل مقطع دکتری در رشته زمین‌شناسی اقتصادی گفت‌وگویی داشتیم. وی حدود ۲۵ سال در بخش اکتشاف کشور و از طریق فعالیت در شرکت‌های بزرگ سرمایه‌گذاری مانند شرکت سرمایه‌گذاری امید، شرکت سرمایه‌گذاری غدیر، گهرزمین، شرکت گهر فرزانگان و شرکت سرمایه‌گذاری ارزش و با کسب تجارب ارزنده در طی این سال‌ها و تلفیق آن با تحصیلات آکادمیک در فعالیت‌های معدنی کشور به‌ویژه در حوزه اکتشاف نقش موثری ایفا کرده است. ماحصل این مصاحبه از نظر مخاطبان ارجمند می‌گذرد.

در خصوص فعالیت‌های شرکت تجلی توضیحاتی ارائه فرمایید.

این شرکت به عنوان اولین شرکت سهامی عام پروژه‌محور بازار سرمایه، رسالت هدایت سرمایه‌های خرد جامعه را به سمت تکمیل پروژه‌های معدنی و صنایع معدنی (از مرحله پی‌جویی و اکتشاف، استخراج و بهره‌برداری تا استحصال و احداث واحدهای فرآوری کانه‌های فلزی و همچنین زنجیره فولاد) که نیاز به سرمایه‌گذاری دارند را بر عهده دارد. این رسالت با بسترسازی و با رعایت کلیه اصول علمی، فنی و مهندسی، در عین حال که زمینه رشد و توسعه اکتشافات در کشور را به عنوان حوزه بالادستی چرخه فعالیت‌های معدنی فراهم می‌کند، با ایجاد فرصت‌های سرمایه‌گذاری در مناطق مستعد از لحاظ معدنی به‌ویژه در مناطق محروم و کم‌برخوردار؛ موجب اشتغال‌زایی، محرومیت‌زدایی و توسعه اقتصادی مناطق مورد سرمایه‌گذاری می‌شود. در این راستا امیدواریم تلاش‌هایی از این دست، منجر به تغییر نگرش در سطح کلان شده تا ضمن حمایت همه‌جانبه از سرمایه‌گذاری در حوزه فعالیت‌های معدنی کشور با ورود علم و تکنولوژی روز دنیا موجب ارتقاء سطح علمی، فنی و تجهیزاتی و همچنین توسعه صنعتی کشور در این حوزه را فراهم نمایند. همان‌گونه که استحضار دارید، توانمندی‌های زیادی از طریق حضور نیروی مجرب و متخصص در این حوزه به‌ویژه در حوزه‌های پایین‌دستی این زنجیره وجود دارد که با ورود تکنولوژی‌های برتر، امکان ارتقاء ظرفیت و توسعه صنعتی آن فراهم می‌گردد.

این شرکت و اعضای فعال آن تا چه اندازه به موضوع اکتشاف سبز پایبند است؟

بهتر است آن را در قالب معدن‌کاری سبز که خود لازمه توسعه پایدار است، بررسی کنیم؛ یعنی اگر با نگاه توسعه پایدار به این موضوع بپردازیم، فعالیت در حوزه معادن و صنایع معدنی بدون حفاظت از منابع طبیعی و محیط‌زیست خدادادی ممکن نیست. عملکرد در این حوزه باید به‌گونه‌ای باشد که ضمن تامین نیازهای کشور از منابع سرشار معدنی کشور، از منابع طبیعی و محیط زیستی خود، برای نسل امروز و آیندگان محافظت کنیم. استفاده از تکنولوژی هوشمندسازی معادن و رهایی از معدن‌کاری‌های سنتی و فقر تکنولوژی موجب خواهد شد که در مسیر توسعه موفق‌تر عمل شود. در جوامع پیشرفته و صنعتی از مرحله اکتشاف تا فرآوری مواد معدنی با ورود تکنولوژی‌های جدید بسیاری از مخاطرات زیست‌محیطی ناشی از فعالیت‌های معدنی به طرز چشمگیری کاهش پیدا کرده است، به‌طوری که حتی در این جوامع بعد از اتمام معدن‌کاری نیز با سرمایه‌گذاری بر جاذبه‌های حاصل از فعالیت‌های معدن‌کاری انجام شده و ژئوتوریسم، ضمن احیاء منابع طبیعی و محیط‌زیست برای سالیان متمادی درآمدزایی ایجاد می‌شود. در سالیان گذشته به دلیل فقر تکنولوژی در اکتشافات تخریبی معدن‌کاری‌های سنتی صرف یا استخراج و بهره‌برداری غیرهوشمند، لطمات جبران‌ناپذیر بسیاری به محیط‌زیست کشور وارد شده است. در شرکت تجلی به منظور حل این مشکلات یک‌سری شرکت‌های تخصصی در حوزه اکتشاف و استخراج و بهره‌برداری تاسیس و اقدام به خرید (از طریق شرکت در مزایده اموال تملیکی) و تجهیز آن‌ها به ماشین‌آلات معدنی و حفاری شده که در کنار برون‌سپاری برخی از پروژه‌های اکتشافی شرکت از طریق برگزاری مناقصه‌های محدود به مشاورین ذی‌صلاح، بسیاری از این پروژه‌ها در آینده از طریق شرکت‌های زیرمجموعه انجام خواهد پذیرفت که می‌تواند بر مبنای صرفه و صلاح شرکت، در اقتصادی کردن طرح‌ها و پروژه‌های شرکت تاثیر مثبت و به‌سزایی داشته باشد. وقتی در کشور، زیرساخت‌های محکم برای جذب نیروی مجرب و متخصص، خرید ماشین‌آلات و استفاده از تکنولوژی‌های نوین ایجاد شود، تاثیر تورم و نوسانات در تمام زنجیره‌های فعالیت‌های معدنی کم‌رنگ‌تر شده و ارزش افزوده بیشتری ایجاد می‌شود. به‌طور کلی شرکت تجلی به عنوان یکی از شرکت‌های پیشران پیشرفت ایران در بحث تولید مواد معدنی خاص و استراتژیک مثل لیتیوم، عناصر نادر خاکی و… با اهتمام کامل ورود کرده تا به عنوان یک شرکت پویا از طریق ایجاد زنجیره صنایع تولید عناصر استراتژیک برای تامین نیاز کشور گام‌های موثری بردارد. شرکت تجلی توسعه معادن و فلزات (سهامی عام) سال گذشته با افزایش سرمایه ۶۲۰۰ میلیارد تومان در تاریخ ۱۴۰۱/۹/۲ بخشی از سهام خود را (۱۵ درصد) در بورس عرضه کرده و هم‌اکنون در مقابل سهامداران خرد در بازار سرمایه و سهامداران عمده خود مثل گل گهر، چادرملو و ومعادن به منظور ایجاد ارزش افزوده برای پروژه‌های در دست اجرا مسئولیت دارد. امید است، در سایه تلاش و همت والای مدیران و کارکنان خدوم این شرکت و موفقیت‌های روزافزون آن، نگاه ویژه‌تری به بخش معدن ایجاد شده و شرکت تجلی به عنوان یک الگوی مناسب با اقبال سایر شرکت‌های سرمایه‌گذاری در راستای تاسیس شرکت‌های پروژه‌محور بیشتر در بازار سرمایه مواجه شود.

 فعالیت‌های معدنی در کشورمان از منظر بهره‌وری در چه سطحی قرار دارد؟

حوزه فعالیت‌های معدنی به بخش‌های بالادستی و پایین‌دستی از اکتشاف، استخراج و بهره‌برداری، استحصال و فرآوری مواد معدنی را در بر می‌گیرد. برای اظهار نظر در خصوص کارآمدی آن باید دید که در حوزه‌های بالادستی فعالیت‌های معدنی چه تحولاتی در کشور رخ داده یا این بخش‌ها تا چه اندازه در توسعه این حوزه‌ها اثرگذار بوده‌اند. متاسفانه هم‌اکنون عمده اکتشافات انجام‌شده در کشور، سطحی و با نواقص زیادی همراه است. به عنوان مثال، نقشه‌های یک‌صد هزار زمین‌شناسی مرجع اصلی و اولیه اکتشافات در کشور است که توسط سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور به عنوان متولی اکتشافات کشور، قابل عرضه است و نقشه‌های بزرگ‌مقیاس جهت بهره‌برداری دقیق‌تر در دسترس نمی‌باشد. این در حالی است که هنوز برای برخی از مناطق کشور این نقشه‌های یک‌صد هزار هم آماده نشده است. در مقابل، در اکثر کشورهای توسعه‌یافته و پیشرفته، نقشه‌های بزرگ‌مقیاس یک پنجاه هزار و یک بیست و پنج هزار و حتی با مقیاس بزرگ‌تر هم برای کل کشورشان تهیه شده است. مساله دیگر، انجام اکتشافات سطحی در کشور است که موجب شده، حوزه اکتشاف مواد معدنی در کشور به دلیل فقر تکنولوژی در تامین خوراک صنایع پایین‌دستی حال و آینده کشور عملکرد مناسبی نداشت باشد، از این‌رو تمام اهتمام دولت محترم باید تجهیز صنعت معدن کشور به تکنولوژی‌های نوین و برتر در کلیه زنجیره فعالیت‌های معدنی کشور از حوزه‌های بالادستی تا پایین‌دستی باشد.

اکتشافات معدنی چه سهمی در تولید ناخالص داخلی کشور دارد؟

بر اساس آمارها در حال حاضر اکتشافات معدنی در کشور تنها یک درصد تولید ناخالص داخلی کشور را شامل می‌شود که با وجود تنوع بالای ۸۰ نوع ماده معدنی در کشور از غیر فلزی تا فلزی، سبقه طولانی معدن‌کاری از سلسله پارت‌ها و ساسانی در کشور، رتبه هشتم جهانی ایران در رنکینگ جهانی ذخایر معدنی، وجود معادن بزرگ با ذخیره در کلاس جهانی و همچنین نیروهای مجرب و مجهز به دانش روز آکادمیک در شان نام کشور عزیزمان نیست، بر این اساس همسو شدن کشور با رتبه‌های برتر در رنکینگ جهانی ضرورتی انکارناپذیر است. اگر اکتشافات معدنی به صورت دقیق، علمی و بر پایه تکنولوژی روز انجام شود، می‌توان در فعالیت‌های دیگر این حوزه نیز موفق عمل کرده و نوسانات قیمت بازار و تورم در این حوزه را کنترل کرد، در غیر این صورت شاهد تعطیلی معادن کوچک که به نوسانات بازار حساسیت بیشتر نشان می‌دهند، خواهیم بود. به‌طور کل باید گفت، کشورمان در میانه این راه قرار گرفته و نمره آن در زمینه اکتشافات معدنی از ۱۰۰، ۵۰ و از ۱۰ نیز ۵ خواهد بود، به همین دلیل نگاه ما باید مبتنی بر توسعه پایدار بوده و نیازهای امروز را بر اساس افزایش توانمندی نسل‌های آینده برای تامین نیازهای‌شان دنبال شود تا زندگی نسل‌های آینده با کمبود مواد و ذخایر معدنی و نابودی منابع طبیعی و محیط‌زیست به خطر نیفتند. امید است، با اهتمام و سیاست‌گذاری‌های درست، وضعیت معدن‌کاری کشور به‌طور روزافزون بهبود یابد.

چه اقداماتی به صورت کلیدی و ضروری در بلندمدت به ارتقاء رتبه کشور در صنعت معدن کمک خواهد کرد؟

همان‌طور که ذکر شد، رسیدن به این مرحله نیازمند داشتن یک نگاه ویژه و توسعه‌محور به صنعت معدن و نحوه مدیریت آن است. باید دید هدف اصلی از معدن‌کاری چیست؟ اگر هدف صرفا تامین نیاز زمان حال است، شاید امروز به هر نحو ممکن، امکان تامین نیاز فراهم شود، اما قطعا در آینده با مشکلات عدیده فنی و محیط زیستی مواجه خواهیم بود. باید ضمن سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی درست، بستر ورود تجهیزات و تکنولوژی‌های جدید به کشور فراهم شود تا در حوزه معادن و صنایع معدنی، توسعه‌یافتگی لازم حاصل شود. یکی از مباحثی که در این زمینه مطرح است، هوشمندسازی معادن است، هرچند هنوز به صورت تئوریک مطرح است و جامه عمل به خود نپوشانده است، اما بر اساس عملیاتی شدن آن می‌توان مثلا در توسعه برنامه‌های دقیق اکتشافی، از مکانیزه کردن سیستم‌های کنترل‌کننده حمل بار و بارگیری در معادن استفاده کرد. علاوه بر آن، از آنجایی که ۷۰ الی ۸۰ درصد معادن کشور به معادن کوچک و متوسط مقیاس اختصاص دارد، باید در مسیر توسعه این بخش، سیاست‌گذاری و حمایت‌های درستی به عمل آید. در رابطه با معادن بزرگ و استراتژیک کشور که دارای ذخایر در کلاس جهانی هستند نیز طرح‌های توسعه‌ای و سرمایه‌گذاری‌های مالی و فنی با ورود تکنولوژی‌های پیشرفته و ماشین‌آلات جدید به شدت مورد نیاز است تا با توسعه بخش اکتشافات نوین، مکانیزه کردن استخراج، بهره‌برداری و توسعه فرآیندهای استحصال و فرآوری مطابق با استانداردهای زیست‌محیطی، خوراک مورد نیاز زنجیره صنایع پایین‌دستی تامین شود. در بخش اکتشاف نیز باید با تکیه بر حفاری‌های اصولی به توسعه اکتشافات عمقی بیشتر پرداخته شده تا منجر به کشف ذخایر معدنی بیشتری شود. برای مثال، نگاه ما به موضوع استخراج و فرآوری معدن گهر زمین با ۶۴۰ میلیون تن ذخیره زمین‌شناسی، باید مبتنی بر توجه همزمان به ذخایر سطحی و عمقی و تکیه بر علوم اکتشافی و دستگاه‌های مدرن باشد.

میزان سرمایه‌گذاری در بخش معدن را چطور ارزیابی می‌کنید؟

به‌رغم وجود میادین و ذخایر عظیم نفت و گاز در کشورمان که سرمایه‌گذاری کلانی در آن به دلیل تحریم‌های ظالمانه اتفاق نیفتاده است، به اعتقاد بنده، سرمایه‌گذاری در این بخش برخلاف وجود تمام مشکلات، در سال‌های اخیر با ورود شرکت‌های سرمایه‌گذاری قوی در این عرصه شرایط نسبتا مطلوبی دارد، بنابراین باید در کنار توسعه سرمایه‌گذاری در بخش‌های زیرساختی، در صدد توسعه تکنولوژیک در کل زنجیره صنعت معدن هم باشیم، چراکه قرارگیری ایران در کمربند آلپ- هیمالیا و وقوع آن از نظر زون‌های زمین‌شناسی در یکی از مناطق مهم متاوژنیکی دنیا با کانسارهای بزرگ مس، طلا، سرب، روی، آهن و غیرفلزی، مسلما این سرمایه‌گذاری سودآوری بالایی خواهد داشت. ضمن اینکه باید دانست، استفاده از روش‌های قدیمی مانع از ایجاد ارزش افزوده لازم از طریق سرمایه‌گذاری در بخش معدن کشور می‌شود. توسعه در بخش صنعت معدن کشور، جدا از تقویت اقتصاد کلان کشور نیست و با حمایت‌های جدی قوه مقننه، دولتمردان محترم و سیستم بانکی و موسسات مالی و اعتباری، با ورود تکنولوژی‌های جدید، کاهش تعرفه‌های گمرکی و اصلاح قوانین دست و پاگیر و بروکراسی‌های اداری تقویت خواهد شد. متاسفانه امروز با توجه به وجود موانع، روند طولانی صدور مجوزها، تغییر مداوم مدیران، قوانین، برنامه‌های راهبردی کلان، تصویب مستمر بخشنامه‌ها و آئین‌نامه‌ها در دولت‌های مختلف و برخی از مانع‌تراشی‌ها و موازی‌کاری‌ها از استانداردهای جهانی معدن‌کاری فاصله گرفته شده و جسم معدن‌کاری نیز کاملا نحیف شده است.

چرا با وجود بازدهی بالای سرمایه‌گذاری، شاهد درخواست کشورهای همسایه برای سرمایه‌گذاری مشترک با ایران در این بخش نیستیم؟

در این زمینه قطعا بحث‌های ژئوپلتیک تاثیرگذار است، اما عمده مساله این است که کشورهای عربی به نفت و گاز خودشان وابسته بوده و درآمد حاصله از این مسیر را صرف سرمایه‌گذاری‌های تجاری می‌کنند، چراکه آن‌ها در این زمینه از تنوع مواد معدنی کشورمان، نیروهای متخصص و مجرب ارزان و اراده جدی برخوردار نیستند. قطعا با توسعه تکنولوژیک حوزه معادن و صنایع معدنی و زیرساخت‌های این صنعت در کشور که دارای ظرفیت بسیار مناسبی است و نیز، تغییر برخی از سیاست‌ها و قوانین، این کشورها حاضر به سرمایه‌گذاری در این حوزه در کشورمان خواهند بود و یا با اقتصادی بودن تامین نیاز برخی از صنایع‌شان از طریق ایران به سرمایه‌گذاری در طرح‌های توسعه‌ای کشورشان اقدام خواهند کرد که موجب اشتغال‌زایی، محرومیت‌زدایی و رونق اقتصادی هرچه بیشتر در کشورمان می‌شود و راه برای صنعتی شدن کشور از طریق ایجاد ارزش افزوده بیشتر گشوده خواهد شد. امروز بیشتر توانمندی‌های داخلی مانند توان شرکت‌های قوی در بحث توسعه سرمایه‌گذاری در فعالیت‌های معدنی به کار گرفته شده که مجلس شورای اسلامی می‌تواند با اتخاذ قوانین کارا و علمی، ضمن ایجاد بسترسازی مناسب، دولت را به سرمایه‌پذیری از کشورهای همسایه و ایجاد سرمایه‌گذاری‌های جدید مجاب کند. همان‌طور که کشور آمریکا در کشوری مانند افغانستان به خاطر ذخایر لیتیوم، سرمایه‌گذاری کلانی کرده است.

تورم و نوسانات قیمت‌ها چه تاثیراتی بر بخش معدن داشته است؟

کشورهای دیگر با نگرش توسعه‌محور در این صنعت تاثیرپذیری کمتری از تورم و نوسانات بازار احساس می‌کنند، به همین دلیل می‌توانیم با الگوبرداری از این کشورها، این تاثیرپذیری را کاهش دهیم. هرچقدر که نیاز به تامین خوراک در صنایع پایین‌دستی بیشتر شود، نیاز به اکتشافات عمقی به عنوان حلقه بالادستی حوزه فعالیت‌های معدنی، بر اساس استفاده از تکنولوژی‌های نوین افزایش خواهد یافت. زمانی که کشور بر روی ریل سرمایه‌گذاری در صنعت معدن در حال حرکت به سمت صنعتی شدن قرار گرفته باشد، تورم و نوسانات تاثیر کمتری بر این بخش خواهد داشت، هرچند این‌ها خود متاثر از اقتصاد کلان کشور است. در حال حاضر با تلاطم بازار سکه، طلا، دلار و… احساسات منفی و اضطراب‌هایی در جامعه سرمایه‌گذاری به وجود می‌آید که بخش صنعت را نیز درگیر کرده و از طرفی، عدم وجود برخی از زیرساخت‌ها که نیاز به سرمایه‌گذاری در کشور دارند به مانند عدم توسعه مسیرهای ترانزیت کالا، موجب وقفه در تامین خوراک صنایع و زیان اقتصادی آن‌ها شده است. از سوی دیگر، به دلیل این نوسانات بازار و تورم سرمایه‌گذاران خرد فعال در معادن کوچک تا متوسط به دلیل عدم پوشش هزینه‌های استخراج و بهره‌برداری خود، چاره‌ای جز تعطیلی واحد معدنی خود نمی‌یابند.

و سخن آخر…

همان‌گونه که اشاره شد، توقع و انتظار از دولت این است که با حمایت‌های همه‌جانبه و تمام‌قد در کنار سرمایه‌گذاران و فعالان این بخش بوده و با رفع موانع تولید و تامین کلیه زیرساخت‌های لازم به توسعه صنعتی این بخش کمک شایانی نماید. امروز مجموعه‌های صنعتی و معدنی بزرگ کشور مانند گل گهر و غیره به ایجاد زیرساخت‌هایی به‌مانند ایجاد زیرساخت شبکه ترانزیت ریلی اقدام می‌نمایند که در عین حال که حمل مواد و محصولات معدنی آن‌ها را تسهیل می‌نماید، کمک شایانی نیز به توسعه بخش زیرساخت‌های حمل‌ونقل کشور کرده و به‌طور کل به توسعه‌یافتگی کشور می‌انجامد. اگر در بحث‌های معدنی این امر لحاظ شده و پرداخته شود و دولتمردان با همت و عزم جدی در کنار سرمایه‌گذاران خرد و کلان قرار گیرند، نتایج خوبی حاصل خواهد شر.