نقش رستم

نام دیگر نقش رستم «سه‌گنبدان» بوده که نام کوهی در همان نزدیکی است. از جمله نام‎های دیگر این محوطه باستانی می‎توان به «کوه حاجی‌آباد»، «کوه استخر» و «کوه نِفِشت» یا «دوگنبدان» اشاره کرد که در گزارش­‌های تاریخ­‌نویسان باستانی از آن‎ها یاد شده است. این جایگاه تاریخی در نیمه­ نخست سده­ بیستم به دست باستان‎شناسانی چون «هرتسفلد» و «اشمیت» کاوش شد.

«کعبه­ زرتشت» یا «بُن خانَک» سازه­ی سنگی چهارگوشی است با گستره­ کم و بیش 5 متر درازا و 5 متر پهنا و 12 متر بلندا که با پلکانی با 30 پله ساخته شده است. بن خانک به دوران شاهنشاهی هخامنشی باز می­‌گردد و گمانه ­زنی­‌های گوناگونی پیرامون کاربرد این ساختمان تا امروز انجام شده است. کعبه­ زرتشت دیوارنوشت­ه‌ای به سه خط پهلوی اشکانی، پهلوی ساسانی و یونانی از شاهنشاه شاپور یکم ساسانی و موبدان موبد ساسانی، «کرتیر» دارد.

آرامگاه داریوش بزرگ شاهنشاه هخامنشی، دخمه ‌ای کنده شده در سنگ کوه در نمایی چلیپایی با چهار ستون گاوسر است. درگاه با راهرویی به 3 اتاق و هر یک با 3 گور می­‌رسد. بر بالای درگاه، داریوش بزرگ با کمانی در دست بر اورنگ پادشاهی ایستاده که همراهانی نیز در کنارش هستند. تخت داریوش را بیست و هشت تن به نشان بیست و هشت ساتراپی هخامنشی بر دست دارند.

در کنار شاهنشاه بزرگ آتشدان شاهی است با نماد «فروَهر» در بالا، روبروی شاه خورشید در حال طلوع کردن است. دو دیوارنوشته به خط فارسی باستان، عیلامی و اکدی بر این آرامگاه نوشته شده است: «خدای بزرگی است اهورامزدا که شادی را برای مردم آفریده است؛ به یاری اهورا مزدا من دوست و خواهان راستی هستم و دشمن ناراستی... آنچه راست است آرزوی من است»، «منم داریوش شاه، شاه بزرگ، شاه شاهان، شاه کشورهای بسیار... شاه این سرزمین پهناور...».

سه آرامگاه دیگر در از شاهنشاهان هخامنشی در نقش رستم قرار دارند؛ آرامگاه­‌های «خشایارشا»، «اردشیر یکم» و «داریوش دوم» که هر سه همانند و در کنار آرامگاه داریوش بزرگ ایستاده‌­اند.

هفت دیوارنگاره از شاهنشاهان ساسانی نیز در دامنه کوه بر سنگ نگاشته شده است. نخستین دیوارنگاره از اردشیر بابکان است، با 50 متر پهنا و 4 متر بلندا، که برجستگی این نگاره تا 15 سانتیمتر می‌­رسد. شاه بنیانگذار ساسانیان سوار بر اسبی است که تاج شاهنشاهی را از موبدان موبد می‌­گیرد. دست چپ شاه به نماز بر اهورامزدا قرار گرفته شده است و تاج شاهانه نواری بلند دارد. بر سینه­ اسب شاهنشاه در این دیوارنگاره دیوارنوشتی هست «این سوار خدایگان شاهنشاه ایران از چهر خدایان پسر بابک».

در سوی راست تاج­‌گذار اردشیر، دیوارنگاره­ شاهنشاه بهرام دوم، با هشت تن از یاران نگارش شده است. دستان شاه بر دسته شمشیر آرام گرفته‌­اند و دو بال از دو سوی تاج قرار دارند.

زیر آرامگاه داریوش دوم هخامنشی، دیوارنگاره­ سوم با نزدیک به 9 متر پهنا ساخته شده است. در این نگاره پیروزی بهرام دوم شاهنشاه ساسانی در نبرد با یکی از دشمنان نشان داده شده است. دشمن سرنگون شده، نیزه‎اش شکسته و یکی از یاران نیز پشت سر شاه در تاخت است.

دیوارنگاره­ نبرد هرمز دوم شاهنشاه ساسانی زیر آرامگاه اردشیر یکم هخامنشی است.

پنجمین تصویر هم دیوارنگاره­ ویژه­‌ای از پیروزی شاهنشاه شاپور یکم بر والرین امپراتور روم است. در این نما، شاهنشاه با شکوه بسیار بر اسب بزرگی نشسته و والرین را که زانو زده­، می­‌بخشد. پادشاه تاجی گنگره ­دار دارد و گنبد و گوشوار و نیمه­ تنه و شلوار پوشیده است.

در ششمین دیوارنگاره، زیر آرامگاه داریوش بزرگ، بهرام پنجم، شاهنشاه ساسانی که «بهرام گور» نیز خوانده می‎شود، در کار نبرد و با نیزه­ای در دست نمایانده شده است.

هفتمین دیوارنگاره نیز آیین تاج ‌گذاری نرسی است که تاج یا آویز را از آناهیتا ایزدبانوی آب­ ها می­‌گیرد. شاهنشاه ساسانی نیم‌­تنه­ تنگی بر تن، گردنبند مرواریدی بر گردن و موهایی افشان بر شانه دارد.