بیشترین خسارت‌ زلزله تهران در نقاطی خواهد بود که انبوه‌سازی شده و جمعیت زیادی دارد

مستقل: استاد زلزله شناسی می‌گوید: حدود ۵/۳ میلیون نفر، ۵۶ درصد جمعیت تهران در چنین ریسک بالایی زندگی می‌کنند.
زلزله ۷ ریشتری ترکیه و تصاویر هولناک ریزش ساختمان‌های بلندمرتبه و برج‌های مسکونی، سوال‌های زیادی را مطرح کرده است. از جمله این سوال که آیا ساختمان‌های تهران به ویژه در مناطق پرجمعیت، در برابر چنین زلزله‌ای تاب می‌آورند؟ آیا می‌توان به اجرای دقیق مقررات ملی ساختمان و خصوصا فصل یازدهم بار زلزله، توسط مهندسان و کارفرمایان و شهرداری‌ها اطمینان داشت یا باید دل به قضا و قدر بست؟

مهدی زارع، استاد پژوهشگاه بین‌المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله در گفتگویی با «مستقل» درباره احتمال و تبعات زلزله در تهران به پرسش‌های مطرح شده پاسخ می‌گوید:

بحث تبعات زلزله احتمالی تهران همیشه داغ است و به همین دلیل، بحث‌هایی درباره ایمنی ساختمان‌ها و گسل‌های شهر تهران مطرح می‌شود. آیا واقعا می‌توانیم بگوییم همه‌ ساختمان‌های این شهر ناایمن هستند؟

نه نمی‌توان گفت. ولی وجود بافت فرسوده و تراکم بالای جمعیت، وضعیت پیچیده‌ای در تهران ایجاد کرده است. تهران، در معرض خطر بالای زلزله قرار دارد. رخداد یک زلزله مهم در نزدیکی یا داخل پهنه تهران می‌تواند یک مسئله ملی، یا یک فاجعه ملی، باشد. در مورد میزان خسارت‌ها هم باید کارشناسی‌های دقیق صورت بگیرد. میزان تاب‌آوری تهران بالا نیست، مهاجرپذیر است و تعداد زیادی از مهاجرین در مناطق حاشیه شهر سکونت دارند. رشد جمعیت در ملارد و شهریار، قدس و بهارستان، ورامین و پاکدشت ۲ تا ۴ برابر بیشتر از تهران است و این شهرها در سال‌های اخیر بیشترین جمعیت حاشیه‌ای را جذب کرده‌اند.

گسل‌های تهران در چه شرایطی هستند؟ آیا نشانه‌ای از زلزله می‌توان دید؟

تهران با چندین گسل فعال احاطه شده است که برخی، سوابق تاریخی زلزله هفت ریشتری را نشان می‌دهد. فعالیت لرزه‌ای در نزدیکی گسل‌های شمال تهران، طالقان و کهریزک و داخل شهر تهران ثبت شده است. در مقابل، فعالیت لرزه‌ای در طول گسل‌های مشا، گرمسار و شمال تهران و ایوانکی  قابل توجه است. فعالیت لرزه‌ای بالایی در گسل مشا در نزدیکی شهرستان‌های دماوند، بومهن و پردیس، منطقه لواسانات بزرگ مشاهده می‌شود. سازوکار این محاسبه‌ انجام شده و امتداد لغزش و معکوس است.

اینکه روی گسل ساختمان ساخته نشود، چقدر امکان‌پذیر و واقع‌بینانه است؟

ترجیحا ساخت‌وساز روی گسل فعال انجام نشود بهتر است. کوتاه‌شدگی در پوسته ایران در سال حدود ۳ سانتیمتر است. ۹۰ درصد این میزان کوتاه‌شدگی باید به صورت بدون لرزش و ۱۰ درصد هم به صورت زلزله اتفاق می‌افتد. معنی این ۱۰ درصد در کوتاه‌شدگی پوسته ایران این است که در هر دهه باید ۲ زلزله با بزرگای ۷ ریشتر یا بیشتر و در هر سال ۲ زلزله با بزرگای ۶ تا ۷ ریشتر داشته باشیم. تمام این زلزله‌ها روی گسل‌های فعال رخ می‌دهند. بنابراین جاهایی که این اتفاقات رخ می‌دهند بهتر است دقیقا روی گسل و در حریم آن خانه نسازیم.

زلزله احتمالی چه سرنوشتی را برای تهران رقم خواهد زد؟

بیشترین خسارت‌های زلزله شدید در تهران در نقاطی محتمل‌تر است که انبوه‌سازی شده و تراکم جمعیت بالایی دارد. کیفیت پایین این انبوه‌سازی‌ها مزید بر علت می‌شود تا در محلات جدید پر ریسکی مانند محله سعادت‌آباد شاهد بافت آسیب پذیری باشیم. در درکه، قاسم‌آباد، گلابدره و کوی دانشجو هم شاهد بافت آسیب‌پذیر در برابر زلزله هستیم. بخش زیادی از کالبد شهری پهنه شمال بافت نوسازی شده است، درواقع این بافت تا حد زیادی در این پهنه تثبیت‌شده است. ریسک زلزله شدید در تهران، به دلیل وجود بافت فرسوده و جمعیت زیاد و همچنین نزدیکی به پهنه گسل‌های فعال به نسبت بالاتر است. بر اساس آخرین سرشماری سال ۱۳۹۵، در شمال تهران ۲/۱ میلیون نفر و محور مرکز به سمت جنوب تهران (مناطق ۷ تا ۲۱ شهرداری تهران) حدود ۵ میلیون نفر در نزدیکی پهنه گسل‌های فعال زندگی می‌کنند. البته این تنها ریسک مرتبط با زلزله برای شهر تهران نیست و فقط برآوردی از جمعیت ساکن در «پهنه‌های گسلی در شمال و جنوب شهر» را نشان می‌دهد. پس بدیهی است، موضوع تراکم بالای جمعیت و بافت فرسوده به‌ویژه در مناطق ۱۲، ۱۴، ۱۵، ۱۶ و ۱۷ تهران و جنبش شدید در محدوده پهنه گسل و در بافت‌های فرسوده موجب می‌شود تا بدانیم حدود ۵/۳ میلیون نفر، ۵۶ درصد جمعیت تهران در چنین ریسک بالایی زندگی می‌کنند. آسیب‌پذیری بسیار بالای شهر تهران بر پایه آمار جمعیت شب‌هنگام و در طی روز حدود ۵۲ درصد اضافه‌بار جمعیت در تهران نشان می‌دهد که در هر نوع سانحه در طول روز باید این جمعیت اضافه را به‌عنوان افزایش آسیب‌پذیری شهر تهران در چنین شرایطی در نظر گرفت.