لشکر عظیم سوسک‌ها در راه پایتخت!

طرح موضوع حمله سوسک‌ها به تهران از سوی یکی از استادان دانشگاه با اظهارنظر متفاوت یکی دیگر از کارشناسان حشره‌شناسی روبه‌رو شده و بازتاب رسانه‌ای گسترده‌ای نیز داشته است. اما به نظر می‌رسد هنوز ابعاد مختلف این موضوع مورد بررسی قرار نگرفته است و عجیب‌تر آنکه هیچ دستگاهی نیز مسئولیت بررسی و رسیدگی به این موضوع را وظیفه خود نمی‌داند.

همه اینها در حالی است که آلودگی هوای تهران هر روز بیشتر به یک کلاف سردرگم شبیه می‌شود و اجرای راهکارهای مختلف برای برون‌رفت از این وضعیت با کوچک‌ترین تغییرات آب و هوایی به مشکلات جدی برمی‌خورد.

همزمان با این رخدادها، پدیده گرم شدن روزافزون کره زمین مزید بر علت شده و شرایط را هر بار بیشتر برای زندگی برخی موجودات از جمله حشرات موذی نظیر سوسک‌ها فراهم  می‌سازد.

در حالی که تلقی عموم مردم این است که فصل تابستان به دلیل افزایش گرمای هوا شرایط مساعد زیست‌محیطی را برای تکثیر و ازدیاد سوسک‌های خانگی فراهم می‌سازد، شواهد نشان می‌دهد با افزایش آلودگی هوا حتی در فصل‌های سرد پاییز و زمستان که با افزایش میزان استفاده مردم از سیستم‌های گرم‌کننده ارتباط مستقیم دارد، خانه‌ها به زیستگاه مناسبی برای زندگی سوسک‌ها تبدیل می‌شود.

رفتن پرندگان از شهر؛ یک عامل مهم

دکتر حبیب‌الله فصیحی جغرافیدان، کارشناس مسائل زیست شهری و عضو هیات‌علمی دانشکده علوم جغرافیایی دانشگاه خوارزمی در این زمینه اعتقاد دارد که آلودگی‌ هوا، با ایجاد تغییرات بیولوژیکی در ترکیب هوا، موجب تهدید سلامت انسان‌ها و حیوانات می‌شود و شرایط را برای جایگزینی گونه‌های غیرمفید با گونه‌های مفید جانوری فراهم می‌سازد.

وی اخیرا به رسانه‌ها گفته است: آلودگی هوا در سال‌های اخیر باعث افزایش جمعیت برخی گونه‌های مضر و مهاجرت برخی پرندگان شده است، مثلا دیگر در آسمان تهران «سار» (نوعی پرنده) مشاهده نمی‌شود.

این استاد دانشگاه اضافه کرده است: با رفتن سار - به دلیل آلودگی هوا - از تهران، سوسک قرمز امروزه شهر را فراگرفته است در حالی که در گذشته این حشره به این گستردگی وجود نداشت. سار از حشراتی مانند سوسک تغذیه می‌کند.

به اعتقاد این استاد دانشگاه، حیوانات نیز به‌شدت به گیاهان وابسته‌اند و تغییر گیاهان در نتیجه آلودگی هوا، زندگی آن‌ها را نیز به خطر انداخته است. به همین دلیل، این حیوانات مدتی است کوچ کرده یا تلف شده‌اند چون حجم آلودگی‌ها خارج از توان تحمل این موجودات است.

سوسک‌های سلولزخوار

علیرضا نادری کارشناس حشرات و پروانه‌شناس  شاغل در سازمان حفاظت محیط زیست نیز  این موضوع را که آلاینده‌ها بر سلامت برخی گونه‌های جانوری اثر گذاشته‌اند، تایید می‌کند و آن را پدیده ای غیرقابل انکار می‌داند اما می‌گوید: افزایش شمار حشراتی از جمله سوسک قرمز با آلودگی هوا ارتباطی ندارد.

وی می افزاید: گونه سوسری یا سوسک قرمز آفت شهری نیست، بلکه یک گونه آمریکایی و ژاپنی سلولزخوار است و با توجه به اینکه سلولزها در فضولات انسانی وجود دارد، این سوسک‌ها در فاضلاب‌ها و پسماندها زندگی می‌کنند.

این کارشناس در عین حال اذعان کرده است که آلودگی و آلاینده‌ها حشرات آفت را زیاد می‌کند اما درباره تاثیر آلودگی هوا بر افزایش سوسک‌های قرمز به یک گزارش مستند نیاز است و چنین گزارشی اکنون وجود ندارد.

در غیاب چنین گزارش مستندی در تهران، تحقیقات جهانی نشان می‌دهد که آلودگی هوا می‌تواند عاملی برای ایجاد آسم حاصل از آلرژی به سوسک باشد.

کودکان شهری در خطر آلرژی سوسک 

نتایج تحقیقاتی که به‌تازگی توسط محققان دانشگاه کلمبیا در آمریکا انجام شده، تایید کرده است که قرار گرفتن در معرض اجزای خاصی از آلودگی هوا می‌تواند خطر ابتلا به آلرژی سوسک را در ۷ سالگی افزایش دهد و در این میان کودکانی که دارای یک جهش مشترک در ژنی به نام GSTM هستند، بیشتر در معرض خطرند.

محققان در جریان این پژوهش، میزان قرار گرفتن در معرض آلرژن سوسک را با جمع‌آوری نمونه‌هایی از گرد و غبار آشپزخانه و تخت اندازه‌گیری کردند و علاوه بر آن، از هوا نیز برای ارزیابی میزان مواجهه مادر با هیدروکربن‌های آروماتیک چندحلقه‌ای یا PAH (محصولات حاصل از احتراق که اجزای مضری از آلودگی هوا هستند) نمونه برداشتند.

آنها همچنین حضور جهش GSTM1 را با نمونه‌گیری از خون بررسی کردند و از طریق آزمایش خون توانستند حضور آنتی‌بادی IGE را که نشانگر پاسخ به این آلرژی است در کودکان ۵ و ۷‌ساله اندازه‌گیری کنند.

نتایج حاصله نشان داد میزان بالاتری از آلرژی به سوسک در میان کودکانی که مادران آنها هنگام بارداری در معرض غلظت‌های بیشتری از PAH‌ بودند، مشاهده می‌شود و به همین دلیل، محققان بر به حداقل رساندن مواجهه با PAH‌ در دوران بارداری برای جلوگیری از آلرژی به سوسک و آسم حاصل از آن در کودکان شهری تاکید دارند.

سوسک قرمز چیست؟

سوسک قرمز یک گونه تهاجمی است که ۳۰۰ تا ۴۰۰ لارو را در یک دوره ۵ تا ۸ ماهه تولید می‌کند. حجم لارو سوسک قرمز، نبود رقیب در طبیعت به دلیل آلودگی هوا  و از بین رفتن منابع طبیعی می‌تواند جمعیت این گونه را در دوره‌های کوتاه به‌شدت افزایش دهد، آن‌گونه که بر اساس پژوهش‌های منطقه‌ای استنباط می‌شود از سال ۱۳۸۸ - یعنی حدود ۱۰ سال پیش - و با شدت گرفتن آلودگی هوا، جمعیت این حشره موذی در تهران بیش از ۸ برابر شده است.

سوسک‌های قرمز یا سوسک‌های حمام و فاضلاب، در حشره‌شناسی, با نام سوسری معروف هستند و و از متداول‌ترین آفات در بسیاری از خانه‌ها و ساختمان‌ها به شمار می‌روند. سوسری‌ها در چرخه زندگی خود ۳ مرحله تخم‌گذاری، نمف و بلوغ را دارند. سوسک‌های ماده تخم‌های خود را به شکل گروهی داخل کپسولی لوبیاشکل و چرم‌مانند به نام ااتکا (ootcheca ) می‌گذارند. سوسک‌های قرمز این کپسول‌ها را در محل‌های تاریک و  دور از چشم انسان، در شکاف‌ها و درز دیوارها، گذاشته یا به سطوح زیرین مـیز و صندلی یا تختخواب، جعبه‌ چوبی و دیگر وسایـل بسته‌بـندی‌شده می‌چسبانند.

از ابتدای تخـم‌ریزی تا خارج شدن نوزاد سـوسک (نـمف) بسته به درجه حرارت، رطوبت و نوع، تخم سوسری بعد از یک تا ۳ ماه باز و سوسک‌های جوان سفیدرنگ کوچک بدون بال از درون آن خارج می‌شوند. سوسک بالغ چند ماه تا یک سال زندگی و در این مدت عمل تخم‌ریزی را چندین بار تکرار می‌کند.

این نوع از سوسک‌ها از لوله‌های آب، باغ، فاضلاب و توالت‌ها به محل زندگی انسان وارد می‌شوند. آنها از مدفوع و غذای انسان تغذیه می‌کنند و از حاملان قطعی یا مشکوک عوامل بیماری‌زایی نظیر اسهال، اسهال خونی، طاعون، وبا، جذام، تب تیفوئید و  فلج اطفال هستند.

سوسری‌ها تخم کرم‌های انگلی را حمل کرده و می‌توانند موجب واکنش آلرژیک از جمله ناراحتی پوستی، خارش، تورم پلک و ناراحتی‌های جدی تنفسی شوند.

گونه «بلاتلا ژرمانیکا» یا سوسری آلمانی مختص آشپزخانه‌هاست و اغلب باعث دردسر کارکنان در رستوران‌ها و شیرینی‌پزی‌ها می‌شود. این‌گونه حشرات نسبت به سموم معمول مقاومت می‌کنند و برای ریشه‌کنی آنها روش‌های خاصی اخذ می‌شود.

گونه «پریپلانتا امریکانا» یا سوسری آمریکایی همان سوسک‌های فاضلاب هستند که منشا فاضلاب دارند و برای ریشه‌کنی کامل آنها، علاوه بر مجاری فاضلاب، محل‌های عبور و مرور این حشرات باید بسته شود.

بهترین مکان برای زندگی سوسک‌ها 

«اسماعیل کهرم» کارشناس محیط زیست و استاد دانشگاه علامه طباطبایی گفت: بهترین محیط برای زندگی سوسک‌های قرمز مکان‌های گرم و مرطوب نظیر دستشویی و حمام است. بیشتر این سوسک‌ها در عمق ۱۵۰ متری چاه‌های فاضلاب زندگی می‌کنند و حتی در صورت برخورد بمب اتم با زمین که تمام موجودات زنده از بین می‌روند، آنها همچنان زنده می‌مانند.

وی افزود: سوسک‌های قرمز موجوداتی سمج و دوستدار زندگی هستند که در تاریکی و محیط‌های امن، خود را جا می‌دهند و با استفاده از شاخک‌هایشان توانایی دیدن و  استشمام را دارند. به همین دلیل، اگر زیر وان حمام که آب نشت می‌کند پیف‌پاف زده شود، می‌بینید بعد از مدتی آنها بیرون می‌آیند. 

کهرم با بیان اینکه سوسک‌های قرمز خصوصیات ژنتیکی دارند و در سیستم تخمگذاری آنها کپسول تخم به اندازه یک دانه درشت لوبیاست که در آن ۲۰ بچه وجود دارد، گفت: ساختار بدنی سوسری‌ها فوق‌العاده مقاوم است و اسکلت آنها از ماده‌ای به‌ نام کیتین ساخته شده است.

وی افزود: کتین به اندازه‌ای محکم است که اگر سوسک از ارتفاع زیاد سقوط کند، بدون آسیب زنده می‌ماند.

انتقال ۳۹ بیماری از سوسک‌ها به انسان 

به گفته این کارشناس محیط‌زیست، بیش از ۳۹ بیماری نظیر طاعون، وبا و جذام از موش‌ها به واسطه سوسک‌ها به انسان منتقل می‌شود.

کهرم یادآور شد: کارگران شهرداری زمانی که در حال کندن زمین برای احداث خط مترو تهران بودند به تعداد زیادی فاضلاب جذبی خانه‌ها، کارخانه‌ها و بیمارستان‌ها برخورد کردند و در هر چاهی را که باز می کردند صدها هزار سوسک از درون آنها بیرون می‌آمد.

وی تصریح کرد: وقتی در سال ۱۹۸۶ حادثه انفجار رآکتور هسته‌ای چرنوبیل در شوروی سابق (شمال اوکراین کنونی) رخ داد، بسیاری از افراد بر اثر آن جان باختند یا دچار عوارض جسمی فراوان شدند و به دلیل تشعشع فراوان رادیواکتیو تا مدت‌های طولانی به مردم اجازه ورود و خروج از شهر نمی‌دادند اما در همین شرایط سوسک‌ها توانستند خود را با محیط تطبیق دهند و دوام بیاورند.

این کارشناس محیط زیست  و استاد دانشگاه علامه طباطبایی در خصوص تاثیر عوامل محیطی بر افزایش سوسک‌های قرمز یا سوسری گفت: آلودگی هوا ممکن است در کوچ پرندگان، از بین رفتن برخی از موجودات زنده و افزایش جمعیت این نوع از سوسک‌ها موثر باشد اما تا زمانی که ما بررسی نکرده‌ایم، نمی توانیم در باره میزان تاثیر آن بر جمعیت سوسک‌ها اظهارنظر کنیم.

حشره‌ای با آرواره‌های فولادی 

خبرگزاری فرانسه نیز در گزارشی درباره سوسک‌ها نوشته است:  اگر تا به حال جوابی برای اینکه چرا از سوسک می‌ترسید نداشتید، حالا می‌توانید بگویید که دانشمندان متوجه شده‌اند یک سوسک حمام که آرواره‌های بسیار قوی‌ هم دارد، می‌تواند گازی پنج برابر قوی‌تر از انسان بگیرد. 

بر  اساس این گزارش، با توجه به اندازه جثه این موجود موذی، شدت گاز سوسک ۵۰ برابر وزن آن است و گاهی بی‌رحمانه طعمه‌هایش را با این آرواره‌ها تکه و پاره می‌کند.

به گفته محققانی که برای اولین بار قدرت گاز حشرات خانگی را در آمریکا اندازه گرفته‌اند، آرواره‌های سوسک سوسری زمانی که به جسم سختی می‌رسد، مانند یک اره فعال می‌شود تا بتواند قدرت بیشتری را برای سوسک ایجاد کند.

چه کسی مسئول مبارزه است؟

اکنون پرسش اینجاست که برای مقابله با چنین موجودات جان‌سخت و خطرناکی در تهران که به نظر می‌رسد آلودگی هوا هر روز شرایط را برای ازدیاد آنها بیشتر فراهم می‌سازند، چه نهاد و دستگاهی مسئول است.

در جست‌وجوی پاسخِ این پرسش، با شرکت ساماندهی صنایع و مشاغل شهر شهرداری تهران تماس گرفته شد اما یکی از مسئولان این شرکت گفت: فعالیت ما در مبارزه با حیواناتی نظیر  موش و گربه است و حشراتی مانند سوسک به ما ارتباط ندارد.

پس از آن، موضوع را از طریق سازمان بوستان‌ها و فضای سبز شهرداری تهران دنبال شد، اما مسئولان این سازمان نیز گفتند که بوستان‌ها، فضای سبز و آفات گیاهی فقط بر عهده ماست. آنها پیشنهاد دادند موضوع از طریق سازمان محیط زیست دنبال شود.

با یکی از مسئولان این سازمان در این خصوص صحبت کردیم اما وی گفت که بررسی وضعیت سوسک‌ها و اقدامات پیشگیرانه برای مقابله با آنها بر عهده ما نیست و باید موضوع را از طریق موسسه تحقیقاتی و پژوهشی حشره‌شناسی که زیر نظر وزارت جهاد کشاورزی است، دنبال کنید.

پس از تماس با این موسسه نیز آنها گفتند که فعالیت ما در زمینه حشره‌شناسی و آفت‌های گیاهی است و سوسک‌های سوسری در زمره آنها قرار ندارد.

این وضعیت به روشنی نشان می‌دهد که گویا سوسک‌های سوسری در پایتخت متولی ندارند و اگر تحلیل‌ها در مورد ازدیاد و تکثیر آنها در نتیجه آلودگی هوا درست باشد، آنها می‌توانند با لشکری عظیم به تهران و ساکنان آن حمله‌ور شوند.