داستان شفای دست استاد فرشچیان

استاد محمود فرشچیان، استاد مسلم در حوزه نقاشی ایرانی است که خود، خالق مکتب خاصی از این هنر است که در عین اینکه به اصالت هنر توجه داشته با ابداع شیوه‌های جدید، قابلیت و کارایی نقاشی ایرانی را افزایش داده است، حتی در هنر نقاشی ایرانی به این اندازه اکتفا نکرده و هنر را در خدمت به اسلام و ائمه اطهار علیهم السلام درآورده است به‌طوری که طراحی ضریح امام حسین علیه السلام و امام رضا علیه السلام از معروف‌ترین و مشهورترین آثار این استاد بزرگ است. تابلوی ظهر عاشورا نیز اثر جاودانه و ماندگار دیگری است که تداعی‌کننده مظلومیت امام حسین علیه السلام و یادآور وقایع عصر عاشوراست که نه‌تنها مردم مسلمان را به فکر فرو می‌برد، بلکه حرف‌های بسیاری برای غیرمسلمان‌ها داشته و مردم زیادی از کشورها و ادیان دیگر را به‌سوی مکتب حضرت سیدالشهدا علیه السلام جذب کرده است.

در گفت‌وگو با استاد محمود فرشچیان، به بررسی آثار این استاد بزرگ در رابطه با قیام عاشورا پرداخته ایم. آن طور که استاد فرشچیان توضیح می‌دهد: تابلوی ظهر عاشورا با همه آثاری که تا آن زمان خلق کرده بودم تفاوت داشت. نمی‌دانم چطور عنوان کنم، با وجود اینکه مدت‌ها از خلق این اثر می‌گذرد هر باری که با یاد لحظه‌های معنوی خلق این تابلو می‌افتم، حال‌وهوای خاصی به من دست می‌دهد. در زمان خلق این اثر هم حس معنوی نابی داشتم که گویا عنایتی از سوی امام حسین علیه السلام بود تا بتوانم چنین تابلویی را ایجاد کنم.

او همچنین درباره طراحی ضریح امام حسین علیه السلام نیز شرح می‌دهد: طرح ساخت این ضریح به‌طور ممتاز و متمایز با دیگر طرح‌هایی است که تا به حال انجام شده است. در این ضریح همه عناصر هنری به‌طور منسجم کنار هم قرار گرفته‌اند و هیچ نوع الگوبرداری از کارهای دیگر در آن مشاهده نمی‌شود. اسمای الهی به‌طور مرتب در تمام ضریح استفاده شده، حتی طرح گل‌ها و برگ‌ها به‌شکلی استفاده شده که یادآور قیام کربلا و شهادت مظلومانه حضرت سیدالشهدا علیه السلام باشد. شش چراغ هم در شش گوشه ضریح طراحی شده و آیه شریفه «الله نور السموات و الارض» بر آن به‌صورت مشبک کار شده که از داخل آن نور سبزی پراکنده می‌شود. درواقع همه عناصر هنری در این ضریح همراه با معنویت بوده و قیام عاشورا را تداعی می‌کند.

تأثیر فضای خانواده مذهبی

تابلوی ظهر عاشورا جزء بهترین و تأثیرگذارترین آثار نقاشی مرتبط با قیام حضرت سیدالشهدا علیه السلام محسوب می‌شود، چه شد که به خلق این اثر ماندگار و مؤثر مشغول شدید؟

به زندگی و آثار و هر هنرمندی که مراجعه کنید، پیوند و ارتباطی بین میان فضای ذهنی و زندگی شخصی او پیدا می‌کنید که در آثارش هم تجلی پیدا می‌کند. به‌لطف خدای متعال من در خانواده‌ای متدین و مذهبی به دنیا آمدم که به امور دینی و شرعی پایبند بودند و عشق و ارادت خاصی نسبت به امام حسین علیه السلام در قلب والدین من بود. هرچند که کودکی من در دوران رژیم پهلوی گذشت که مراسم دینی در محدودیت و به‌سختی برگزار می‌شد، اما خانواده من به‌خلاف بعضی از افراد آن دوره، نه دلدادگی به غرب پیدا کرده بودند و نه مذهب خود را فراموش کرده بودند.

پدر و مادر من در دورانی که خیلی از افراد به‌دنبال زرق‌وبرق دنیایی رفته بودند، بر باورها و اعتقادات دینی و فرهنگی اصیل خود مستحکم بودند و همیشه در تربیت فرزندان خود دقت داشتند که امور مذهبی و دینی را به ما آموزش بدهند. حتی والدین ما در مراسم عزا و یا میلاد اهل بیت علیهم السلام خودشان بانی مراسم دینی می‌شدند.

تولد و رشد کردن در چنین فضای دینی و مذهبی باعث شد روحیه من هم مذهبی باشد و از همان کودکی با مضامین دینی آشنا شوم و بتوانم عمرم را در خدمت به دین خدا بگذرانم.

شور و حال زمان خلق اثر ظهر عاشورا

هرچند تابلوی ظهر عاشورا مشهورترین اثر شماست، اما آیا قبل از آن آثاری با درون‌مایه مذهبی ایجاد کرده بودید؟

بله. قبل از این تابلو هم چند اثر مذهبی خلق کردم، به‌عنوان مثال تابلوی غار حرا یکی از آن‌ها است و یا تذهیبی ممتاز بود که در حال حاضر در موزه حرم مطهر رضوی قرار دارد تا مردم از آن استفاده کنند.

با وجود این تابلوی ظهر عاشورا با همه آثاری که تا آن زمان خلق کرده بودم تفاوت داشت. نمی‌دانم چطور عنوان کنم، با وجود اینکه مدت‌ها از خلق این اثر می‌گذرد هر باری که با یاد لحظه‌های معنوی خلق این تابلو می‌افتم، حال‌وهوای خاصی به من دست می‌دهد. در زمان خلق این اثر هم حس معنوی نابی داشتم که گویا عنایتی از سوی امام حسین علیه السلام بود تا بتوانم چنین تابلویی را ایجاد کنم.

ماجرای طراحی تابلوی ظهر عاشورا

زمینه خلق تابلوی ظهر عاشورا چه بود؟ خودتان در اثر ارادت و عشق به امام حسین علیه السلام این تابلو را خلق کردید و یا سفارشی از طرف مرکز یا سازمانی داشته‌اید؟

تابلوی ظهر عاشورا به هیچ عنوان سفارشی نبود، بلکه کاملاً یک اثر ناشی از جوشش درونی و ارتباط معنوی بود.

شاید به همین دلیل این اندازه مورد استقبال قرار گرفته است. چه شد که ایده خلق چنین اثری به ذهن شما خطور کرد؟

حقیقت این است که همان طور که اشاره کردم، مادر من ارادت و عشق زیادی نسبت به امام حسین علیه السلام داشت، نه‌تنها خودش بانی هیئت و مراسم دینی برای آن حضرت می‌شد، بلکه همیشه من را تشویق می‌کرد تا خدمتی به آن حضرت بکنم. آن‌قدر به امام حسین علیه السلام علاقه داشت که بارها اتفاق می‌افتاد در مراسم شادی و مولودی آن حضرت از عشق زیاد به گریه می‌افتاد. این شور و حرارت در ماه محرم و مراسم عزای حضرت سیدالشهدا علیه السلام چندین برابر می‌شد.

یک سال در دهه ماه محرم و روز عاشورا بود. ظهر بود و من در خانه بودم اما حس‌وحال عجیبی داشتم. مادرم که دید من تنها در خانه مانده‌ام و به هیچ هیئت و روضه‌ای نرفته‌ام، دلگیر شد و گفت "همه سن‌وسال‌های تو مشغول عزاداری هستند و یا در هیئت‌ها کاری برای امام حسین علیه السلام انجام می‌دهند. چرا تو در خانه نشسته‌ای و کاری نمی‌کنی؟".

همین تلنگر مادرم کنار شور و حال عجیبی که داشتم، قرار گرفت. به اتاق رفتم و ناخودآگاه پشت بوم نقاشی قرار گرفتم. دست به قلم بردم و طرح اولیه ظهر عاشورا را در مدت‌زمان کوتاهی کشیدم. در همان مدت کوتاه حتی قسمت‌هایی از رنگ‌آمیزی را هم انجام دادم. هنوز هم خودم نمی‌دانم چطور این اثر خلق شد اما می‌دانم در آن زمان و دقایق، حس‌وحال خوبی داشتم، گویی مورد توجه و عنایت حضرت سیدالشهدا علیه السلام قرار گرفته بودم که توانستم چنین طرحی بزنم، طوری که صاحب‌نظران، تابلوی ظهر عاشورا را اثری جاودانه می‌نامند.

استقبال مردم کشورها و ادیان دیگر از تابلوی ظهر عاشورا

گویی برای خرید این اثر پیشنهادهایی با مبالغ بسیار هم داشته‌اید، چه شد که آن را نفروختید؟

درست است، پیشنهادهایی با مبلغ‌های بسیار و هنگفتی به من شد تا این اثر را به فروش برسانم. اما من این اثر را عنایتی از سوی خدای متعال می‌دانم و به همین دلیل نمی‌توانم مبلغ و ارزش مادی برای آن قائل باشم. اصولاً هم تابلوی ظهر عاشورا را به‌منظور کسب درآمد خلق نکرده‌ام تا برایش مبلغی تعیین کنم. این اثر را برازنده حرم مطهر امام رضا علیه السلام دانستم و بدون هیچ گونه چشمداشت مادی، آن را تقدیم به آستان قدس رضوی کردم.

شما سال‌هاست که در کشور آمریکا زندگی می‌کنید، آن طور که می‌دانیم گویا حتی مردم این کشور هم استقبال گسترده‌ای از تابلوی ظهر عاشورا کرده‌اند، به‌اعتقاد شما، دلیل این اتفاق چیست؟ آیا آن‌ها با فرهنگ عاشورا آشنایی دارند؟

استقبال شیعیان از تابلوی ظهر عاشورا بسیار گسترده است، به‌طوری که حتی در مراسم شهادت شیخ نمر هم این تابلو به‌عنوان زمینه قرار گرفته بود. در مراسم بسیاری و در هیئت‌ها هم دیده‌ام که از طرح این تابلو استفاده شده است.

در این میان مردم کشورهای دیگر و از ادیان دیگر هم به این تابلو توجه داشته‌اند، به‌عنوان مثال یکی از بزرگان علمی مسیحیت در یکی از آثار خود از این تابلو نام برده و ضمن اینکه آن را منتشر کرد، درباره آن نوشته که این تابلو بیش از آنچه نشان می‌دهد مطالبی برای گفتن دارد. او از عمق تابلو مطالبی نوشته و بعد از آن، این اثر مورد توجه مسیحیت هم قرار گرفته است.

البته در نمایشگاه‌هایی که بر پا کرده‌ام چندین بار شاهد استقبال مردم از ادیان و فرهنگ‌های دیگر بوده‌ام، به‌عنوان مثال در یک نمایشگاه خصوصی متوجه شدم خانمی که مسیحی بود و ظاهراً اهل آمریکا بوده، مدت‌ها مقابل تابلو ایستاد و اشک ریخت. وقتی دلیل متحول شدن او را جویا شدم، گفت که درباره قیام امام حسین علیه السلام مطالبی را شنیده، اما دیدن این تابلو عمق ماجرا و عزای خانواده آن حضرت را به‌خوبی نشان داده و او را متحول کرده است.

تداعی‌شدن مفاهیم معنوی در جلوه‌های بصری تابلو

به‌اعتقاد خودتان آیا تنها جلوه بصری و زیبایی آن موجب جلب توجه مخاطبان مسلمان و به‌خصوص غیرمسلمان‌ها شده و یا مفاهیم درونی و معنوی آن؟

این‌که گفته شود تنها جلوه نظری اثر ظهر عاشورا مورد توجه غیرمسلمان‌ها قرار گرفته، تحلیل و ارزیابی درستی نیست، چون مردم کشورهای دیگر چندان با آثار هنری و سبک‌های مورد استفاده در هنر کشور ما آشنا نیستند و مفاهیم هنری را مانند هنرمندان ما درک نمی‌کنند، در عین حال که این اثر به هر حال مفاهیمی را مانند هر طرح دیگری بیان می‌کند که تا زمانی که مخاطب آن را درک نکند، نمی‌تواند زیبایی حقیقی تابلویی را متوجه شده و بفهمد.

به‌اعتقاد من آنچه موجب توجه غیرمسلمان‌ها به تابلوی ظهر عاشورا شده، این است که آن‌ها هم ارتباطی غریب با قیام امام حسین علیه السلام برقرار می‌کنند، هرچند که حقیقت امر را ندانند و یا متوجه نباشند، چون ابهامی غریب در تمام این اثر وجود دارد که دلالت بر عمق حقانیت و مظلومیت آن حضرت دارد، به این صورت که طبق مبانی هنری، قهرمان اثر در وسط تابلو نمایش داده می‌شود در حالی که در این تابلو، امام حسین علیه السلام که قهرمان اصلی است، غایب است و اسب او دیده می‌شود.

از سوی دیگر نمایه‌هایی مانند اسب آغشته به خون و بی‌سوار میان تعدادی از زنان، پرنده‌هایی با بال‌های خونین، تیرهایی بر بدن اسب، نخل‌های خمیده، زین آویزان و معلق و سایر جزئیات موجود در طرح، پیامی را به بیننده می‌رساند. بیننده چه مسلمان باشد و چه غیرمسلمان، از تماشای این عناصر پیوندی روحی با اثر پیدا کرده و موجب تحول درونی او می‌شود. هرچند مسلمانان و سایر افراد هراندازه با قیام عاشورا آشنایی بیشتری داشته باشند، بهتر می‌توانند عمق اثر را درک کنند، ولی به هر حال غیرمسلمانان و افرادی که آشنایی با مبانی هنری ندارند هم می‌توانند تحول و نکات موجود در آن را متوجه شوند.

ماجرای طراحی ضریح امام حسین علیه‌السلام

یکی از آثار ماندگار و پرارزش شما، طراحی ضریح امام حسین علیه السلام است، چه شد که چنین سعادتی برای شما ممکن شد؟

قبل از اینکه در طراحی ضریح امام حسین علیه السلام همکاری داشته باشم، چندین بار به کربلا مشرف شده بودم. در کودکی همراه با مادرم به زیارت حرم مطهر حضرت سیدالشهدا علیه السلام رفته بودم و بارها هم خودم حتی در شرایط سخت، خود را به حرم مطهر رسانده بودم تا از زیارت آن حضرت بهره ببرم.

اما مدتی قبل تعدادی از مذهبیون شهر قم اعلام نظر کرده بودند که خوب است ضریحی برای امام حسین علیه السلام طراحی شود که علاوه بر داشتن ویژگی‌های ممتاز هنری، برازنده و شایسته آستان مطهر آن حضرت باشد. بر همین اساس حدود سال 85 بود که نامه‌ای از سوی هیأت امنای قم دریافت کردم مبنی بر اینکه "کار طراحی و ساخت ضریح امام رضا علیه السلام را بسیار خوب انجام داده‌اید". از من دعوت شده بود تا برای ضریح حضرت سیدالشهدا علیه السلام هم طرحی را ارائه بدهم.

بر این اساس خواسته شده بود تا طرحی را برای تصویب نهایی ارائه بدهم، به همین دلیل در طول شش ماه، شش طرح مبنی بر شرح طرح اجرایی به‌خصوص در مورد ابعاد و اندازه‌های ضریح ارسال کردم. البته در آن زمان هیأت امنا کار را فوری می‌خواستند و این موضوع، نکته‌ای بود که باید در حین کار لحاظ می‌کردم.

چرا کار را فوری می‌خواستند؟ چه محدودیت زمانی وجود داشت؟

چون هم‌زمان با آغاز کار از طرف من، هندی‌ها هم می‌خواستند ضریحی از جنس طلا بسازند و در عین حال کویتی‌ها هم قصد داشتند که با طراحی خاص خودشان ضریحی را برای حرم مطهر امام حسین علیه السلام آماده کنند، با وجود این، لطف خدا شامل حال مردم ایران شد و این کار با همت مذهبیون قم و بنده حقیر صورت گرفت.

معنویت عناصر در ضریح حضرت سیدالشهدا علیه‌السلام

یکی از خصوصیات بارز ضریح جدید امام حسین علیه السلام طراحی منحصربه‌فرد آن است که کارشناسان هنر بر آن تأکید می‌کنند، چه مواردی را در ساخت این ضریح در نظر گرفته و رعایت کردید؟

همان طور که اشاره کردید طرح ساخت این ضریح به‌طور ممتاز و متمایز با دیگر طرح‌هایی است که تا به حال انجام شده است. در این ضریح همه عناصر هنری به‌طور منسجم کنار هم قرار گرفته‌اند و شما هیچ نوع الگوبرداری از کارهای دیگر در آن مشاهده نمی‌کنید. اسمای الهی به‌طور مرتب در تمام ضریح استفاده شده است، حتی طرح گل‌ها و برگ‌ها به‌شکلی استفاده شده که یادآور قیام کربلا و شهادت مظلومانه امام حسین علیه السلام باشد. شش چراغ هم در شش گوشه ضریح طراحی شده و آیه شریفه «الله نور السموات و الارض» بر آن به‌صورت مشبک کار شده که از داخل آن نور سبزی پراکنده می‌شود، درواقع همه عناصر هنری در این ضریح همراه با معنویت بوده و قیام عاشورا را تداعی می‌کند.

ماجرای شفای دست استاد فرشچیان

شما سال‌ها فعالیت‌های هنری خود را در خدمت اسلام و اهل بیت علیهم السلام آورده‌اید، در این مدت طبیعتاً عنایت‌ها و لطف‌های ویژه‌ای به شما شده که حتی خدمت به این آستان مقدس یکی از بارزترین آن‌هاست، در عین حال ممکن است از لطف‌های دیگر و عنایت‌های ویژه ائمه اطهار علیهم السلام که خودتان درک کرده‌اید، برای ما بگویید؟

همین که توانسته‌ام خدمتی به دین اسلام کنم، بزرگ‌ترین لطف و عنایت خدای متعال است. اگر خواست و اراده الهی نبود، نمی‌توانستم توشه‌ای از هنر خود بردارم. از طرف دیگر لطف‌هایی هم به من شده که نمی‌توانم همه آن‌ها را بازگو کنم، ولی نمونه‌ای از آن‌ها را برای شما عنوان می‌کنم.

به‌یاد دارم مدتی قبل از اینکه پیشنهاد کار بنده در ساخت ضریح امام رضا علیه السلام به دستم برسد، برای انجام کاری به فرانکفورت رفته بودم. در آنجا در قطاری دست راستم میان درها گیر کرده به‌شدت آسیب دید. در آمریکا به‌سراغ پزشک‌های متخصص رفتم و آن‌ها گفتند که شانه‌ام باید جراحی شود چون در غیر این صورت به‌مرور زمان دستم خشک شده و از کار می‌افتد. در همان روزها بود که از آستان قدس رضوی با من تماس گرفتند تا طراحی ضریح امام رضا علیه السلام را شروع کنم. نگران دستم بودم و این نگرانی وقتی بیشتر می‌شد که می‌ترسیدم مبادا دستم نتواند در این راه معنوی و پربرکت همراهی‌ام کند.

به هر حال این سفارش را با شوق قبول و با توکل به خدا و توسل به آن حضرت کار را شروع کردم. کاغذها را پهن کردم تا کار طراحی را آغاز کنم. باورتان نمی‌شود که کمترین دردی در دستم نداشتم و دست راستم به‌طور معجزه‌آسایی شفا پیدا کرده بود، طوری که وقتی این موضوع را با پزشک‌ها مطرح کردم، آن‌ها هم از این اتفاق تعجب کرده بودند.

حالا هم که سال‌ها از آن ماجرا می‌گذرد، نه‌تنها دستم دچار کمترین مشکل و ضعفی نشده، بلکه مانند همان دوران جوانی قلم به دست می‌گیرم و طراحی می‌کنم. همه این‌ها را از لطف خدای متعال و عنایت ویژه امام رضا علیه السلام می‌دانم.