20 حقیقت خواندنی درباره شاهنامه اثر حکیم فردوسی که جالب است بدانید
شاهنامه اثر جاودان حکیم ابوالقاسم فردوسی حماسه‌ای منظوم و یکی از بزرگ‌ترین و برجسته‌ترین سروده‌های حماسی جهان است که از شاهکارهای مسلم ادبیات جهان به شمار می‌رود.
سرویس فرهنگی مستقل‌آنلاین:
1. موضوع این شاهکار ادبی، افسانه‌ها و تاریخ ایران از آغاز تا حمله عرب‌ها به ایران در قرن هفتم میلادی است. شاهنامه شامل سه بخش اسطوره، پهلوانی و تاریخی است که در چهار سلسله پادشاهیِ پیشدادیان، کیانیان، اشکانیان و ساسانیان می‌گذرد.
وزن عروضی شاهنامه فردوسی
2. فردوسی شاهنامه را بر وزن «فَعولُن فعولن فعولن فَعَلْ»، در بحرِ متقارب مثمَّنِ محذوف سروده است.
اهمیت تاریخی شاهنامه
3. فردوسی هنگامی شاهنامه را سرود که زبان فارسی دچار ضعف و آشفتگی بود و او از ادامه و قوت این آشفتگی جلوگیری کرد. هنگامی‌که زبانِ رسمی علم و فرهنگ در ایران زبان عربی بود، فردوسی با سرودن شاهنامه زبان فارسی را زنده و ماندگار کرد. شاهنامه فردوسی نقش بسیار مهمی در اعتلای فرهنگ فارسی و نیز بازتاب‌های درخشانی در ادبیات جهان داشته است و شاعران بزرگی مانند گوته و ویکتور هوگو از آن به نیکی نام‌برده‌اند.
4. شاهنامه اثر حکیم ابوالقاسم فردوسی توسی، حماسه‌ای منظوم و بر اساس دست‌نوشته‌های موجود دربرگیرنده نزدیک به ۵۰٬۰۰۰ بیت تا حدود ۶۱٬۰۰۰ بیت و یکی از بزرگ‌ترین و درخشان‌ترین سروده‌های حماسیِ جهان است که نگاشتن آن حداقل حاصل سی سال کارِ مداوم این شاعر نامدار ایرانی است.
شاهنامه فردوسی در زبان‌های دیگر
5. شاهنامه بزرگ‌ترین و معتبرترین اثر ادبی به زبان فارسی است که در تمام فرهنگ‌های جهان موردتوجه قرارگرفته و به بسیاری از زبان‌های زنده جهان ترجمه شده است. اولین بار در سال ۶۰۱ هجری، بُنداری اصفهانی شاهنامه را به زبان عربی ترجمه نمود و پس از آن ترجمه‌های دیگری از این اثر، از جمله ترجمه ژول مُل به فرانسوی، انجام گرفت.
6. فردوسی در سرودن شاهنامه بیشتر از زبان فارسی سره استفاده کرد و شمار واژه‌های عربی در شاهنامه تنها ۸۶۵ واژه است.
منبع الهام فردوسی در سرودن شاهنامه
7. به گفته مورخان و صاحب‌نظران فردوسی در سرودن شاهنامه تنها از یک منبع مدون استفاده برده و آن شاهنامه ابومنصوری بوده است که فردوسی چندی در جستجوی آن رنج برد و از روی آن، شاهنامه را سرود. فردوسی به‌جز شاهنامه ابومنصوری از برخی داستان‌های جداگانه دیگر که در آن روزگار شهرت داشت نیز بهره برده است که از این داستان‌ها می‌توان رزم بیژن و گرازان، بیژن و منیژه، رزم رستم با اکوان دیو، داستان رستم و سهراب و برخی از رزم‌های رستم را نام برد.
8. آغاز سرودن شاهنامه توسط فردوسی در حوالی سال ۳۶۷ هجری قمری بوده است. فردوسی پیش از سرودن شاهنامه، داستان «بیژن و منیژه» را سروده بود که با احتساب این مدت، او تقریباً ۳۵ سال از عمر خویش را بر صرف سرودن شاهنامه کرده است. او ویرایش اول شاهنامه را در سال ۳۸۴ هجری قمری سه سال پیش از برتخت‌نشستن سلطان محمود غزنوی به‌پایان رساند.
9. حجم شاهنامه فردوسی حدوداً دو برابر چکامه‌های ایلیاد و ادیسه اثر هومر است.
قدیمی‌ترین نسخه شاهنامه
10. در حال حاضر قدیمی‌ترین شاهنامه دست‌نویس موجود در فلورانس اثر سال ۶۱۴ هجری و دویست سال پس از سرایش این اثر و به تاریخ سه‌شنبه سی‌ام محرم سال ۶۱۴ ه. ق (۱۲۱۷ میلادی) است و در کتابخانه ملی فلورانس نگه‌داری می‌شود. نام نویسنده و محل کتابت روشن نیست. این نسخه در سال ۱۹۷۸ م به دست آنجلو پیه‌مونتزه، ایران‌شناس ایتالیایی، در طی فعالیت‌های پژوهشی و بایگانی کتاب‌های دست‌نویس زبان فارسی در کتابخانه‌های ایتالیا شناسایی شد. این نسخه در دو جلد بوده و جلد دوم از بین رفته است. جلد موجود شامل نیمه نخست شاهنامه تا پادشاهی کیخسرو است. آغاز این دست‌نویس افتادگی دارد و کتاب از میانه پیشگفتار منثور شروع می‌شود. این دست‌نویس بی‌نگاره است، اما دارای ۷۱۴ لوح تزیینی است که آن را جالب‌توجه می‌کند. باوجود بی‌گزند نماندن از دستبردهای روزگار، در مجموع این دست‌نویس معتبرترین دست‌نویس موجود از شاهنامه تابه‌حال است. این نسخه به دست عزیزالله جوینی در سال ۱۳۷۵ تصحیح و توسط انتشارات دانشگاه تهران طی یک دوره ۷ جلدی چاپ شده است.
تأثیر شاهنامه بر شاعران خارجی
11. شاهنامه تأثیر فراوانی در ادبیات جهان بر جای گذاشته است. آلفونس دو لامارتین (شاعر و نویسنده بزرگ فرانسوی) در سال ۱۸۳۵ میلادی در مجله «مدنیت» با عنوان «گروهی از بزرگان و نوابغ قدیم و جدید …» به داستان رستم در شاهنامه اشاره کرد. از میان داستان‌های شاهنامه، داستان رستم و سهراب در اروپا آن‌چنان محبوبیت یافت که به چندین زبان ترجمه شد و منظومه‌های زیبایی از آن پدید آمد.
واسیلی آندریویچ ژوکوفسکی منظومه زیبایی که در ادبیات روسی دارای جایگاه بلندی است، بر اساس داستان رستم و سهراب نگاشت.
شاهکار دیگری که از داستان رستم و سهراب در ادبیات اروپایی مشهور شد، منظومه متیو آرنولد (شاعر بزرگ انگلیسی) است. یوهان ولفگانگ گوته (شاعر مشهور آلمانی) که به ادبیات فارسی دل‌بستگی فراوانی داشت، در انتهای یکی از مجموعه‌های شعر خود با نام «دیوان شرقی از مؤلف غربی» نام فردوسی را ذکر کرده و از او به نیکی و بزرگی یاد کرده است.
ویکتور هوگو (شاعر بزرگ فرانسوی) در کتاب «شرقیات» در برخی موارد از فردوسی استفاده کرده و نام او را آورده است. هاینریش هاینه (شاعر مشهور آلمانی) در یکی از منظومه‌های خود داستان زندگی و تنگدستی فردوسی را به نظم درآورده است. فرانسوا کوپه (شاعر اهل فرانسه) داستانی درباره زیارت تیمور لنگ از آرامگاه فردوسی نوشته که از آثار زیبا و مشهور او است. شاعر دیگری به نام موریس باره نیز در یکی از آثار خود به نام «ضیافت در کشورهای خاور» نام فردوسی را آورده است.
تأثیر شاهنامه بر ادبیات فارسی
12. اثرگذاری فردوسی و شاهنامه او بر زبان و ادب فارسی انکارناشدنی‌ست. آثاری چون گرشاسپ‌نامه اسدی، بهمن‌نامه و کوش‌نامه ایران‌شاه، شهنشاه‌نامه فتح‌علی صبا، سرایندگان ناشناس فرامرزنامه، بانوگشسب‌نامه،
در انواع ادبی فارسی اثرگذاری‌های فراوانی از شاهنامه را می‌توان دید. به‌عنوان نمونه، به نظر می‌آید سنایی اولین کسی است که در زمینه سبک عرفانی شعر غنایی، از قهرمانان و داستان‌های شاهنامه برای بیان مفاهیم حکمی و عرفانی بهره برده و پس از او این‌گونه بهره از شاهنامه در نظم و نثر گسترده شده است. به عقیده برخی پژوهشگران، عطار در داستان ابراهیم ادهم در تذکرةالاولیاء از درون‌مایه رویارویی پدر و پسر بهره گرفته است. همین‌گونه، در قلمرو دیگر این نوع ادبی، یعنی شعر عاشقانه هرچند پراکنده اما می‌توان نمونه‌هایی را برای این ارتباط بیان کرد. از راه نمونه در شعر سعدی و قاآنی چنین بیت‌هایی به‌چشم می‌خورد. دیگر سرایندگان شعر غنایی فارسی تحت تأثیر شاهنامه هستند. قطران تبریزی، ناصرخسرو، ازرقی هروی، مسعود سعد سلمان، عثمان مختاری غزنوی، سنایی غزنوی، انوری، سوزنی سمرقندی، امیر معزی نیشابوری، خاقانی، مولوی، امامی هروی، سعدی، اوحدی مراغه‌ای، ابن یمین، عبید زاکانی، حافظ، جامی و بسیاری دیگر از شاهنامه بهره بردند. اثرگذاری شاهنامه در شعر حافظ و در ساقی‌نامه‌اش نشانگر این است که او شاهنامه را خوانده و با آن آشنایی داشته است. در این میان، به باور آیدنلو شاهنامه‌ای‌ترین شعر غنایی، مسمطی نُه بندی سروده میرزا عبدالله شکوهی و ویژه مراسم «سخنوری» است. آثاری روایی چون اسکندرنامه و خسرو و شیرین نظامی گنجوی، برخی از مثنوی‌های عطار، ارداویراف‌نامه سروده زرتشت بهرام پژدو و زراتشت‌نامه منسوب به او، کلیله‌ودمنه قانعی طوسی و بوستان سعدی و حماسه‌های دیگر دینی مانند خاوران‌نامه ابن حسام خوسفی، حمله حیدری باذل مشهدی همگی چه از نظر زبان و سبک و چه از نظر موضوع و مضمون متأثر از شاهنامه هستند.
شاهنامه فردوسی و انگلیسی‌زبانان
13. ویلیام جونز نخستین کسی است که در انگلستان و حتی اروپا از فردوسی و شاهنامه صحبت کرد. جونز متوجه شباهت بین زبان فارسی و زبان‌های هندواروپایی شد و این را از راه مطالعه شاهنامه به زبان فارسی متوجه شد.
سروده‌ای از شاهنامه در موزه کیودو ژاپن
14. ملاحان و دریانوردان ایرانی که از خلیج‌فارس تا چین و کره و گوانجو به تجارت مشغول بودند با خود اشعاری می‌خواندند که در بعضی منابع از آن‌ها یاد شده از جمله اینکه در موزه کیودو ژاپن دستخطی است که بیش از ۸۰۰ سال قبل نوشته شده و این دست‌نوشته فارسی ژاپن شعری از فردوسی است. در ژاپن همچنین تاکنون نمایش‌های متفاوتی از کاوه و فریدون اجرا و به نمایش گذاشته شده است جهان خرمی با کس نماند/ فلک روزی دهد روزی ستاند - ویس و رامین جهان یادگارست و ما رفتنی / بمردم نماند به‌جز مردمی - اثر فردوسی از شاهنامه
نسخه شاهنامه فردوسی آستان قدس رضوی
15. در موزه آستان قدس رضوی نسخه‌ای از شاهنامه وجود دارد که دارای ۵۱ مجلس نگاره ظریف و زیبا به الوان و زر و دارای چهار سرلوح و کتیبه مذهب (طلاکاری شده) و منقش در آغاز و میان هر جلد است. تاریخ کتابت آن ۱۰۶۷ هجری است. بین صفحه‌های ابتدایی، طلااندازی، تمام برگ‌ها جدول‌بندی به زر تحریردار و لاجورد و کمندکشی به سیاهی تحریردار است. این نسخه به خط نستعلیق چهارستونه ۲۵ سطری خوشنویسی شده است. شمار برگه‌ها ۵۶۰ برگ در اندازه ۳۷x۲۲ سانتیمتر و دارای پوشش مقوایی با عطف و گوشه تیماج است. این نسخه در گنجینه مخطوطات کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی نگه‌داری می‌شود.
کتاب‌های نوشته‌شده بر پایه شاهنامه
16. آمار بیانگر آن است که شمار رجوع و بهره از شاهنامه فردوسی در ایران بالاست. بر اساس آمار، شاهنامه فردوسی در سال ۱۳۹۳ بیش از ۵۰ بار در کشور چاپ و ۱۴۰ بار نیز بازنویسی شده است. در این سال ۴۰ هزار نسخه از متن شاهنامه در کتاب‌های گوناگون استفاده شده است. این بدان معنی است که روزی ۱۲۰۰ نسخه به نام فردوسی رقم خورده است. مهم‌ترین آثار نوشته شده بر اساس شاهنامه به این شرح است:
- شاهنامه امین در هفت جلد مکمل و متمم شاهنامه فردوسی به نظم و نثر توسط پروفسور سید حسن امین بازآفرینی شده است.
- از رنگ گل تا رنج خار (شکل‌شناسی داستان‌های شاهنامه) نوشته قدمعلی سرامی
- هزارافسان کجاست؟ نوشته بهرام بیضایی
- فارسیان و من (در سه جلد: کاخ اژدها، راز کوه پرنده، رستاخیز فرامی‌رسد) نوشته آرمان آرین
- نامه باستان (در ۹ جلد) نوشته جلال‌الدین کزازی
- تصحیح شاهنامه به کوشش جلال خالقی مطلق و با همکاری محمود امیدسالار و ابوالفضل خطیبی
- تصحیح دوره هشت جلدی از نسخه شاهنامه فلورانس به کوشش عزیزالله جوینی که هفت جلد آن توسط انتشارات دانشگاه تهران برای چندمین بار چاپ شده و جلد هشتم در مراحل چاپ است.
- ویرایش شاهنامه به کوشش فریدون جنیدی (دوره شش‌جلدی)
فیلم‌های ساخته‌شده بر اساس شاهنامه
17. در سال ۱۳۱۳ شمسی، عبدالحسین سپنتا فیلم «فردوسی» برای نمایش در جشن هزاره فردوسی در توس کارگردانی کرد.
در سال ۱۳۳۶، مهدی رئیس فیروز فیلم «رستم و سهراب» را جلوی دوربین برد؛ همچنین در زمینه شاهنامه، فیلم‌های «بیژن و منیژه» به کارگردانی منوچهر زمانی در سال ۱۳۳۷، «سیاوش در تخت جمشید» به کارگردانی فریدون رهنما در سال ۱۳۴۶، «مردان سحر» به کارگردانی اسماعیل نوری‌علاء در سال ۱۳۵۰، «شاهزاده ایرانی» به کارگردانی محمد نوری‌زاد در سال ۱۳۸۴ و مجموعه انیمیشن سه‌قسمتی «افسانه ماردوش» به کارگردانی حسین مرادی‌زاده در سال ۱۳۸۱ تا ۱۳۸۴ از جمله فیلم‌هایی است که بر اساس شاهنامه ساخته شده است.
بوریس کیمیاگرف (کارگردان یهودی‌تبار تاجیک و زاده سمرقند) که به فردوسی دل‌بستگی بسیار داشت، پرهزینه‌ترین فیلم‌های تاریخ سینمای تاجیکستان («پرچم کاوه آهنگر» در سال ۱۹۶۱، «داستان رستم» و «رستم و سهراب» در سال ۱۹۷۱ و «داستان سیاوش» در سال ۱۹۷۶) را ساخت. همچنین ویشرام بدکار فیلم «رستم و سهراب» را در سال ۱۹۶۳ ساخته‌است.
ویرایش‌های مهم شاهنامه فردوسی
18. ویرایش‌های مختلفی از شاهنامه فردوسی تاکنون منتشر شده است. از آن میان، جلال خالقی مطلق پیرایش شاهنامه را همراه با پژوهش‌ها و یادداشت‌های فراوان نگاشته است و به گفته برخی بهترین ویرایش از شاهنامه است. شاهنامه ویراسته جلال خالقی مطلق در ۸ جلد زیر نظر احسان یارشاطر در نیویورک به چاپ رسیده است. ویراست دوم پیرایش خالقی مطلق در دو جلد در انتشارات سخن به سال ۱۳۹۳ به چاپ رسیده است.
پیش از نسخه خالقی نسخه تصحیح مسکو بهترین تصحیح خوانده می‌شد. پژوهشکده شاهنامه از سال ۵۲ شروع به تصحیح مجدد به صورت موضوعی کرد که بعد از انقلاب کار نیمه‌تمام متوقف شد. آخرین قسمت در سال ۶۴ منتشر گردید.
دیدگاه انتقادی احمد شاملو و واکنش‌های دیگران
19. احمد شاملو در فروردین‌ماه ۱۳۶۹ (هجری خورشیدی) در نشست‌هایی در دانشگاه برکلی کالیفرنیا با بیان سخنانی پیرامون شاهنامه به گفتگوهای زیادی دامن زد. او درباره ضحاک گفت:
«ضحاک در دوره سلطنت خودش که درست وسط دوره‌های سلطنت جمشید و فریدون قرار داشته طبقات را در جامعه به هم ریخته بوده است. حضرت فردوسی در بخش پادشاهی ضحاک از اقدامات اجتماعی او چیزی بر زبان نیاورده، به همین اکتفا کرده است که او را پیشاپیش محکوم کند و در واقع بدون اینکه موضوع را بگوید و حرف دلش را بر دایره بریزد، حق ضحاک بینوا را گذاشته کف دستش دو تا مار روی شانه‌هایش رویانده…»
شاملو بر این باور بود که ضحاک با رهبری توده‌های مردم، بر نظام طبقاتی جمشید به پا خاسته و کاوه فردی ضدانقلابی و در برابر توده‌های مردم بوده است. جلال خالقی مطلق در گفتگویی باور شاملو را نادرست و نشانه ناآگاهی‌اش از شاهنامه دانسته است.
20. پیش از آن که فردوسی، به شاهنامه سرایی بپردازد، «دقیقی» که از شاعران بزرگ و همسال فردوسی است به نظم شاهنامه روی آورده بود. وی تنها هزار بیت از داستان گشتاسب و ارجاسب تورانی را سروده بود که در سن کمتر از چهل سالگی به دست غلامش کشته شد. فردوسی علت قتل او را «خوی بد» یاد می‌کند و چنین می‌گوید:
جوانیش را خوی بد یار بود / همه ساله تا بد به پیکار بود
بدان خوی بد جان شیرین بداد / نبود از جهان دلش یک روز شاد
یکایک از او بخت برگشته شد / به دست یکی بنده بر کشته شد
ارسال نظر