نفعی که بازنشستگان از سامانه‌های شفافیت می‌برند

«پرداخت حقوق»، «همسان‌سازی»، «بیمه تکمیلی»، «خدمات درمانی»؛ این‌ها بخشی از مطالباتی است که بازنشستگان در اولویت پیگیری گذاشته‌اند و مدام به آن اشاره می‌کنند. اما درحالیکه آنها چنین مطالباتی را مطرح کرده‌اند، صندوق بازنشستگی کشوری، اخیرا راه‌اندازی سامانه‌های شفافیت را در دستور کار خود قرار داده‌است. بسیاری از بازنشستگان با این پرسش مواجه شده‌اند که: «سامانه‌های شفافیت چه نفعی برای بازنشستگان دارد؟»، و به موازاتِ پاسخ به این پرسش، پرسش‌های دیگری هم مطرح می‌شود، مثلا اینکه این سامانه‌ها چه هستند و راه‌اندازی آنها چه ضرورتی دارد. در گزارش زیر که به سفارش اداره‌کل روابط عمومی و امور بین‌الملل صندوق بازنشستگی کشوری تهیه شده، در گفت‌وگو با مسئولان وزارت رفاه و صندوق بازنشستگی کشوری و یک استاد دانشگاه به بررسی این موضوع پرداخته‌ایم.

شفافیت یا افشاگری؟

شفافیت چیست؟ بسیاری از مردم این مفهوم را با افشاگری اشتباه می‌گیرند. در عصر اطلاعات، شفافیت یکی از مفاهیم پرطرف‌دار است. در مقالات دانشگاه کمبریج، شفافیت به مجموعه‌ای از سیاست‌ها، عملکردها و شیوه‌هایی اطلاق می‌شوند که به شهروندان اجازه دسترسی و استفاده و همچنین سود بردن از اطلاعات و حسابرسیِ اطلاعات را می‌دهد. درحالیکه افشاگری از سوی دیگر افراد صورت می‌گیرد، در شفافیت، فرد یا سازمان، خودش را در اتاقی شیشه‌ای قرار می‌دهد و به این ترتیب افرادی که خارج از آن سازمان قرار دارند می‌توانند عملکرد آن سازمان و اعضایش را رصد و پایش کنند. نکته جالب توجه این است که افشاگری می‌تواند با هدف قهرمان‌سازی از خود صورت بگیرد و به همین دلیل در گذر زمان و با روشن شدن دیگر ابعاد موضوع نتیجه‌ای اعتمادسوز و مخرب به بار بیاورد اما شفافیت، عموما رویه‌ای اعتمادساز دارد.

حجت میرزایی، معاون امور اقتصادی وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی، می‌گوید: «شفافیت وقتی روش‌مند و مستمر باشد می‌تواند اعتمادساز باشد. ما هم مسیر شفافیت را انتخاب کرده‌ایم. تصمیم گرفتیم اتاق شیشه‌ای برای بنگاه‌های اقتصادی ایجاد کنیم تا ذی‌نفعان بتوانند عملکرد مدیران و سازمان‌ها را رصد کنند».

شفافیتِ سیستماتیک

دولت آقای روحانی از ابتدای کار خود بارها تلاش کرده برنامه‌های مختلفی را برای افزایش شفافیت را اجرایی کند هرچندکه بارها در این زمینه با کارشکنی‌ها و سنگ‌اندازی‌هایی مواجه شده‌است. بالاخره در دولت دوازدهم، راه‌اندازی سامانه‌های شفافیت در وزات تعاون، کار و رفاه اجتماعی در دستور کار قرار گرفت. به گفته محمد شریعتمداری، وزیر تعاون، کار و رفاه اجتماعی، دست‌کم سه مورد از این سامانه‌ها مربوط به صندوق بازنشستگی کشوری است. حال پرسش این است که این سامانه‌ها چه هستند و چه خدمتی به بازنشستگان خواهند کرد.

صندوق بازنشستگی کشوری از اسفند ۹۸، اقداماتی را برای افزایش شفافیت در رویه ها و عملکردها در دستور کار خود قرار داده‌است. به گفته اکبر افتخاری، مدیرعامل صندوق بازنشستگی کشوری، تلاش بر این بوده که این اقدامات به صورت سیستماتیک انجام شود به همین دلیل این کار در قالب سه سامانه در دستور کار قرار گرفته‌است. «سامانه‌های هوش تجاری»، «املاک و مستغلات» و «سامانه اتوپیا». هریک از این سامانه‌ها به نوعی به پیشبرد شفافیت و پیشگیری از فساد در صندوق کمک خواهد کرد.

سامانه هوش تجاری

نخستین سامانه‌ای که از آن نام برده شده، سامانه BI یا هوش تجاری است. هوش تجاری به انضباط در به روزرسانیِ اطلاعات شرکت‌ها، افزایش نظارت برای شرکت‌ها، شفاف‌سازی، سرعت و دقت در انتقال داده‌ها و تصمیم‌گیریِ داده‌محور کمک می‌کند. ۵۰ شرکت بزرگ و حائز اهمیت صندوق در حال حاضر به BI متصل شده‌اند و قرار است مابقی شرکت‌ها هم تا آبان امسال به این سامانه متصل شوند. این سامانه، اطلاعاتِ ۵۰+۱ مرکز یعنی صندوق بازنشستگی کشوری و هلدینگ‌ها و شرکت‌های زیرمجموعه‌اش را در قالب ۴ گروه شاخص به صورت برخط در قالب داشبوردهای مدیریتی رصد می‌کند. از آن‌جا که صندوق بازنشستگی کشوری، سازمانی بزرگ و گسترده است، این سامانه به صورت مدرن کمک می‌کند عملکرد، تغییرات و سوددهی یا زیان‌دهی شرکت‌های مختلف زیر نظر قرار بگیرد.

اطلاعات ملکی زیر ذره‌بین شفافیت

سامانه دیگری که در صندوق راه‌اندازی شده، سامانه املاک و مستغلات است. آیا می‌دانید صندوق از چه املاک و دارایی‌های برخوردار است؟ آیا می‌دانید چه کسانی و به چه شیوه‌هایی از این املاک و دارایی‌ها بهره‌برداری می‌کنند؟ سامانه املاک و مستغلات با این هدف راه‌اندازی شده که همه ذی‌نفعان صندوق در جریان این مسائل قرار بگیرند. این سازمان از املاک و مستغلاتی برخوردار است که ساماندهی به آن‌ها همیشه مورد توجه و نظر مسئولان صندوق بوده، حالا قرار است در سامانه جامع املاک، تمامیِ اطلاعات در این زمینه بارگذاری شود. شفاف‌سازی و به‌روزآوری اطلاعات، مدیریت برخط املاک و مستغلات، مدیریت ثبتِ اطلاعاتِ معاملات و مدیریت اطلاعات سند رسمی ملی از جمله اهداف و ضرورت‌های ایجاد این سامانه است. روند ثبت اطلاعات در این سامانه از فروردین آغاز شده و در حال افزایش است. این سامانه برای حفظ سرمایه و دارایی‌های سرمایه‌ای امری ضروری به شمار می‌آید.

به اتوپیا خوش آمدید

شرکت‌های مختلفی به عنوان شرکت‌های تابعه صندوق بازنشستگی کشوری فعالیت می‌کنند. اما آیا جلسات هیات مدیره برگزار می‌شود؟ در این جلسات به چه نتایجی می‌رسند؟ آیا صورت‌های مالی و مصوبات در دسترس هستند؟ پاسخ به این‌ها در سامانه سوم است: اتوپیا. این سامانه که به عنوان اتوپیا مطرح شده در حقیقت برای نظارت بر امور شرکت‌ها راه‌اندازی شده‌است. اتوپیا در حقیقت نرم‌افزاری برای دسترسیِ بی‌واسطه به اطلاعات مالی و غیرمالی شرکت‌های تابعه صندوق است. صورت‌های مالی، مصوبات هیات مدیره، تغییرات اساسنامه آن‌ها و مصوبات مجامعِ شرکت‌هایی که تحت پوشش صندوق بازنشستگی کشوری هستند، از جمله اسناد قابل مشاهده در این سامانه به شمار می‌آیند. به‌علاوه به گزارش‌های مختلفی از جمله گزارش وضعیت شرکت‌ها برای حضور در مجامع، گزارش مدیران عامل و اعضای هیات مدیره، و گزارش سهام‌داران و بسیاری از گزارش‌های مالی هم از طریق این سامانه در دسترس هستند. اما آیا راه‌اندازی این سامانه‌ها برای بازنشستگان ضرورتی داشته‌است؟

شفافیت نباشد، حقوق نیست

برای بسیاری از بازنشستگان مسائلی مانند پرداخت حقوق، خدمات درمانی و بهره‌مندی از توانمندی‌هایشان در اولویت است. اما آیا می‌توان گفت در این شرایط، نیازی به شفافیت نیست؟ حجت میرزایی دراین‌باره می‌گوید: «درعین‌حالی‌که این‌ها بسیار مهم است، یادمان باشد که دارایی‌های بازنشستگان در بنگاه‌های اقتصادی است. اگر دایره آتشی دور این دارایی‌ها شکل نگیرد، احتمالا در آینده هم خبری از حقوق نیست. مسئله پرداخت حقوق و همسان‌سازی جزو مطالبات کوتاه‌مدتی است که دولت هم در این زمینه تلاش می‌کند اما در کنار آن مسئله شفاف‌سازی هم باید صورت بگیرد. فراموش نکنیم که شفافیت به استمرار پرداخت حقوق بازنشستگان کمک خواهد کرد».

واقعیت این است که بنگاه‌های بخش عمومی همیشه در معرض فساد و تخلف قرار دارند. به همین دلیل است که باید ساختارهایی برای شفافیت و نظارت بر آن‌ها فراهم کرد. در این بنگاه‌ها، تمامیِ فرایندهای تصمیم‌گیری، عملکردهای مربوط به حوزه دارایی‌ها و امور مالیاتی باید قابلیتِ رصد و پایش عمومی داشته باشند. این سامانه‌هایی که راه‌اندازی شده هم قرار است به همین مسئله کمک کند. در واقع با این سامانه‌ها قرار است بستری برای نظارت عمومی فراهم شود.

اکبر افتخاری، مدیرعامل صندوق بازنشستگی کشوری، در این زمینه می‌گوید: «با به خدمت گرفتن سیستم‌های مختلف در حوزه شفافیت، سازمانی چابک‌تر خواهیم داشت، سازمانی که شفاف و پاسخگو است و ذی‌نفعان حداکثر بهره‌مندی را از آن دارند.» به همین دلیل است که صندوق بازنشستگی کشوری هم این مسئله را در دستور کار خود قرار داده‌است. البته این اقدامات در رابطه با شفافیت، باید به صورت کارشناسانه و به دور از تعلقات سیاسی صورت بگیرد تا دستاوردش، اعتماد مردم باشد. 

پوپولیستی شدن؛ آفت شفافیت

شفافیت می‌تواند مقوله اعتمادساز باشد و به بهبود عملکرد سازمان‌ها کمک کند و دست آن‌ها را از تخلف و در نهایت فساد کوتاه کند. اما کارکرد اثر بخش شفافیت، بدون پیش‌شرط نیست. مسائلی وجود دارند که اگر رعایت نشوند، می‌توانند به آفتِ شفافیت تبدیل شوند و به جای اعتمادسازی، نوعی پوپولیسم را شکل دهند.

تقی آزاد ارمکی، جامعه‌شناس و استاد دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران، دراین‌باره می‌گوید: «اگر شفافیت به یک نظام کارشناسی وصل نشود، به یک جریان سیاسی و گفتمانی و ارزشی تبدیل خواهد شد و در نتیجه پوپولیسم به دنبال آن شکل خواهد گرفت. این مسئله از طرفی موقعیت فعلی آن است و از طرف دیگر، آفت شفافیت به شمار می‌آید». به همین دلیل است که ارمکی تاکید دارد شفافیت به صورت کارشناسانه و با ضوابط و اساس کارشناسی پیش برود. البته این تنها آفتِ شفافیت نیست. بسیاری از مواقع برای شفافیت، سازمان‌ها و نهادهایی در این زمینه شکل می‌گیرد که خودشان می‌توانند به منبع فساد تبدیل شوند. آزاد ارمکی دراین‌باره می‌گوید: «لازم نیست برای شفافیت سازمان‌هایی بسازیم. خود آن سازمان باید به شکل بنیادی، شفاف و متعهد عمل کند. اگر این شفافیت درون‌زا نباشد و سازمانی برای آن تشکیل شود، در نهایت از مسیرش منحرف و فاسد خواهد شد». او توصیه می‌کند سازمان‌های مختلف، بدون ایجاد سازمان‌های اضافی، این شفافیت را درون‌زایی کنند و شرکت‌های تابعه خود را شفاف و متعهد بار بیاورند تا خودشان برای خودشان حسابرسی کنند. شفافیت یک از مقولاتی است که دولت‌ها همیشه باید به آن توجه داشته باشند. هدف همیشه باید این باشد که ذی‌نفعان سازمان‌ها امکان کنترل و نظارت عمومی را داشته باشند. در غیراینصورت، پستوهایی برای مخفی‌کاری ایجاد خواهد شد که در آن، فساد رشد خواهد کرد. شفافیت می‌تواند در قالب یک سازوکار کارشناسانه، نورافکنی باش که بر آن پستوها می‌تابد و جلوی رشد فساد را می‌گیرد. در چنین شرایطی، هزینه‌های مالی هم برای دست یافتن به شفافیت، ناچیز به شمار می‌آیند. دلیل اصلی هم این است هزینه‌های اجتماعیِ شفاف نبودن بسیار بالاست. در صورت نبودِ شفافیت، فساد ایجاد می‌شود و هم‌زمان با فساد، اعتماد مردم و شهروندان از دست می‌رود. به همین دلیل است که مهم‌ترین دستاورد شفافیت، اعتمادسازی دانسته می‌شود. وقتی شفافیت در قالبی روش‌مند و کارشناسانه اجرایی شود، امید مردم به آینده بالا خواهد رفت و در نهایت، همه در اتاق‌های شیشه‌ای، بدون مخفی‌کاری و مشکل، فعالیت خواهند کرد.