بنایی زیبا و تاریخی در کرمان

آرامگاه شاه نعمت‌الله ولی

یکی از بناهای عرفانی و منحصر به فرد ایران که گردشگران ایرانی و خارجی بسیاری را به خود جذب می‌کند، مقبره شاه نعمت الله ولی در کرمان است. این بنای زیبا با رمز و رازهای معماری و صحن‌های زیبا و درختان سرو قامت برافراشته می‌تواند مکانی باشد که ساعت‌ها شما را درگیر خود نماید. 

شاه نعمت الله ولی کیست؟

شاه نعمت الله ولی با نام واقعی سید نورالدین شاه نعمت‌الله ولی ماهانی کرمانی، شاعر و عارف ایرانی قرن هشتم و نهم هجری است که سلسله نعمت اللهی را در تصوف به وجود آورد. امروزه بنای آرامگاه او تبدیل به مکانی برای زیارت و البته بازدید گردشگران شده است. از این شاعر بزرگ کتاب و دیوان شعری به جای مانده که یک نسخه از دیوان در کتابخانه ملی و یک نسخه از آن در همین بنای آرامگاه شاه نعمت الله ولی در ماهان است.

تاریخچه آرامگاه شاه نعمت‌الله ولی

بنای اولیه مربوط به آرامگاه شاه نعمت‌الله ولی به دوره صفوی برمی‌گردد. بخش‌هایی از این مقبره مربوط به دوره تیموریان بوده و ساخت و ساز در آن ادامه داشته تا جایی که آثار و نشانه‌های معماری قاجاریه هم در آن دیده می‌شود. بیشتری توسعه آرامگاه شاه نعمت الله ولی در ماهان کرمان مربوط به دوره قاجاریه است.

شاه نعمت‌الله ولی در سال ۸۳۲ و به قولی ۸۳۴ ه‍.ق در شهر کرمان درگذشت و در ماهان در میان باغی مدفون شد. هستهٔ اولیهٔ این بنا گنبدی منفرد بود که در سال ۸۴۰ ه‍.ق و به دستور «احمدشاه دکنی» ساخته شد و به‌تدریج گسترش یافت. آخرین توسعه این بنا در سال ۱۳۳۲ هجری قمری بوده است. آرامگاه شاه نعمت‌الله ولی اولین بنایی بوده است که به شکل گنبدخانه ساخته شد.

مرمت و بازسازی آرامگاه شاه نعمت‌الله ولی

سازمان میراث فرهنگی مرمت‌های بسیاری بر روی گنبد و بخش‌های مختلف این بنا از سال ۱۳۶۰ انجام داده است. این بنا در زلزله بم خسارت دید و مرمت آن همچنان ادامه دارد.

معماری آرامگاه شاه نعمت‌الله ولی

آرامگاه شاه نعمت‌الله ولی با مساحت ۳۵٬۰۰۰ مترمربع، شامل مجموعه‌ای از ابنیه‌ی تاریخی است که هر کدام با توجه به پیشینه‌ی تاریخی خود بخشی از سبک معماری ایرانی اسلامی را معرفی می‌کنند.

این بنا در آغاز به شکل یک تک بنا با گنبدی بلند بر فراز فضایی چهار گوش درون باغ بزرگی بوده که در دوره‌های بعدی بناهای دیگری در کنار آن ساخته شده‌است. این عمارت آمیخته‌ای هنر معماری شش سده اخیر است.

تک بنای گنبدی شکل آرامگاه شاه نعمت‌الله ولی در نمای بیرونی خود از تزئینات نماسازی و کاشیکاری بهره‌مند بوده‌است. هم اینک نیز بخشی از این نماسازی با کاشیکاری معرق و زیبا با نقش اسلیمی و رنگ‌های لاجوردی، فیروزه‌ای، سفید و زرین در سر در باختری مقبره دیده می‌شود. دو گلدسته بلند، رواق شاه عباسی و دارالحفاظ، سردر محمد شاهی، صحن وکیلی، صحن اتابکی و صحن میرداماد از دیگر بخش‌های آرامگاه شاه نعمت‌الله ولی هستند.

بخش‌های مختلف آرامگاه

بقعه:

بقعه شاه نعمت الله ولی اتاقی چهارگوش با سقفی گنبدی است که با تزئینات گچی و نقاشی بر روی گچ پوشانده شده. همچنین کاشی‌کاری‌های معرق به رنگ‌های لاجوردی و فیروزه‌ای در نمای داخلی بقعه و نقوش اسلیمی سفید و زرین در نمای بیرونی آن جلوه و زیبایی خاصی به این قسمت از بنا بخشیده است. سنگ قبری که برای شاه نعمت الله ولی در این قسمت از بنا قرار داده‌اند، سنگی مرمرین است که اطراف آن، نام دوازده امام (ع) و آیاتی از قرآن مجید با خطی زیبا حکاکی شده است.

چله‌خانه:

در سمت جنوب‌غربی بقعه، به ورودی کوچک و فضایی کوچک برخورد خواهید کرد که به مکان چله نشینی شاه نعمت الله ولی معروف است. شاید بتوان این مکان را جذاب‌ترین و کنجکاو برانگیزترین مکان در این آرامگاه دانست. آذین‌های رنگارنگ درون آن، مربوط به دوران پس از تیموریان است که در تمام بازسازی‌های بنا حفظ شده است. درون آن شاهد نقاشی‌ها و عناصری جذاب بر روی دیوار خواهید بود. در حقیقت از همان ابتدای ساخت بقعه، مکان چله نشینی شاه نعمت الله ولی را سالم و باقی نگه داشته‌اند.

رواق شاه عباسی:

رواق شاه عباسی همانطور که از نام آن مشخص است در دوره صفوی و شاه عباس ساخته شده و سردری زیبا دارد. جنس این سردر از جنس فولاد بوده و نام دوازده امام (ع) به صورت برجسته همانند سنگ قبر این مرحوم تراشیده شده است.

صحن میرداماد:

این بخش از آرامگاه شاه نعمت‌الله ولی در ماهان کرمان نیز در دوره‌ی صفویه ساخته شده است. در زمان ناصرالدین شاه، صحن میرداماد دوباره بازسازی و  البته تکمیل شده است.

صحن اتابکی:

صحن اتابکی به همت علی‌اصغر خان اتابک، صدراعظم ناصرالدین شاه و با کمک هدایای داده شده به دربار ساخته شده است.

صحن وکیلی:

صحن وکیلی از دیگر صحن‌های زیبا و دیدنی این آرامگاه است که یادگارهای محمد اسماعیل خان نوری وکیل‌الملک از رجال دوره‌ی قاجار و همچنین حاکم کرمان است.

صحن حسینیه:

دو گلدسته بلند و با وقار آرامگاه شاه نعمت‌الله ولی در ماهان کرمان در این صحن قرار گرفته است. این صحن دومین صحن پس از ورود به بنا بوده که شما را در نهایت به درون بنا راهنمایی می‌کند. ارتفاع گلدسته های آن ۴۲ متر بوده که در زمان محمدشاه قاجار ساخته شده است. امروزه در این صحن و حیاط می‌توانید مکان‌های خدماتی آرامگاه مانند سرویس‌های بهداشتی، فروشگاه آثار موسیقی، فروشگاه کتاب‌های باارزش و خرید سوغاتی را نیز بیابید.

درب آستانه ورودی این بنا، دری خاتم کاری شده و ساخته شده از عاج فیل با نقوشی هندسی است که در هندوستان ساخته شده و در نهایت به ماهان کرمان آورده شده است. موزه شاه نعمت الله ولی نیز مکانی است که بهتر است حتما به دیدن آن بروید. دلیل نام‌گذاری این صحن به صحن حسینیه برگزاری مراسم عاشورای حسینی در اینجاست که بسیار دیدنی بوده و افراد بسیاری در آن شرکت می کنند.

دیگر مقبره‌ها:

بقعه و آرامگاه دیگری نیز در این بنا دیده می‌شود. بقعه‌ی امیرنظام گروسی، چهره‌ی نامدار دوره‌ی قاجاریه در سمت جنوب غربی دالان ورودی قرار دارد. این شخصیت سیاسی و البته هنرمندی خوشنویس، در اواخر عمرش والی کرمان و بلوچستان بوده و پس از مرگش در پنجم رمضان ۱۳۱۷ هجری قمری، بنا به وصیت نامه‌اش، بقعه‌ای در محوطه‌ی آرامگاه شاه نعمت‌الله ولی در ماهان کرمان برایش ساخته می‌شود. 

مناره‌ها:

چهار مناره کاشی کاری شده در برگیرنده کتیبه‌های شیعی هستند. پیش از مرمت برای تزیین دور تا دور مناره هشت ضلعی از کلمه علی (ع) استفاده شده بود؛ اما کتیبه‌های امروزی کمی با گذشته تفاوت دارند. در بخش بالایی هر سمت از مناره کلمه «الله» دیده می‌شود و قسمت اول شهادتین «لا اله الا الله» در زیر آن تکرار شده‌است.

کلمه «علی» نیز چهار بار به صورت الگوی در هم پیچیده نوشته شده‌است. تکرار این شیوه در دور تا دور هشت ضلعی جلوه جالب توجهی دارد. در اینجا تلفیق ستایش الله و تحسین علی (ع) را شاهد هستیم و از چیدمان کتیبه این گونه برداشت می‌شود که هر کس به علی ایمان بیاورد به عشق خدا می‌رسد.

کاروانسرا:

کاروانسرایی در کنار ضلع غربی آستانه قرار دارد که مربوط به دوران قاجار بوده‌است. این کاروانسرا که ورودی آن در جهت شمال است شاه نشین و صحن و حجره‌هایی را در خود دارد.

پس از زمین لرزه ۱۳۶۰ کرمان بخشی از قسمت بالایی گنبد آستانه فرو ریخت و شکاف‌هایی در آن پدیدار شد که توسط سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان کرمان بازسازی شد.

این مجموعه طی شش قرن بنا شده و تداوم معماری ایران را در شش قرن گذشته و به صورت زیبایی به تماشا گذارده‌است. عناصر تزئینی مجموعه شامل کاشیکاری، کاربندی، مقرنس، گچبری و نقاشی است.

موزه:

در بخش زیرین دالان ورودی موزه‌ای قرار دارد که در آن اشیای ارزشمند و مرتبط با فرهنگ تصوف نگهداری می‌شوند. ساختمان موزه به عمارت یا سردر امیریه شهرت دارد و از گچ و آجر در ساخت آن استفاده شده‌است. بنا حدود ۱۳۰ سال قدمت دارد و آن را به سبک معماری قاجار در زمان ناصرالدین شاه ساخته‌اند. زمانی این عمارت محل تجمع صوفیان و درویشان بود و در سال ۱۳۵۷ پس از مرمت و بازسازی به موزه آستانه بدل شد.

در این موزه آثار متنوعی دیده می‌شوند که نیکوکاران آن‌ها را اهدا کرده‌اند. از جمله این اشیا و آثار می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

- کشکول‌های آراسته به خط و نقش: این آثار برجسته‌ترین نشانه دراویش محسوب می‌شوند. این کشکول‌ها ظروف کوچکی هستند که دراویش و صوفیان آن‌ها را در دست می‌گیرند و با زنجیری به شانه آویزان می‌کنند. کشکول بزرگی از آلیاژ برنج و ساخته دست هنرمندان اصفهانی مهم‌ترین کشکول این موزه است که نماد کشکول شاه نعمت‌الله ولی و سایر درویشان به‌شمار می‌رود.

- تبرزین‌های تراشیده شده: تبرهای کوچکی که دراویش بر دوش حمل می‌کردند.

- پته شال‌های سوزن‌دوزی شده: یکی از زیباترین و باارزش‌ترین آن‌ها پته‌ای است که سال‌ها قبر شاه نعمت‌الله ولی را می‌پوشاند. این شال توسط ۹ تا ۱۲ زن در مدت سه سال برای پوشش قبر دوخته شد و و ابعاد آن ۴۰۵ در ۲۶۵ سانتیمتر است.

- صفحات قرآن: دو صفحه از یک قرآن که به خط کوفی نوشته شده‌اند و سبک نگارش آن، قدمتش را بیش از هشتصد سال نشان می‌دهد.

- سایر اشیا: شمشیرهای مرصع (جواهرنشان) با جلد چرمی، سپرهایی از پوست کرگدن و فولاد، کتاب‌های خطی با چاپ‌های سنگی، دو عدد رحل قرآنی ساخت هند و چندین تمثال متعلق به حضرت محمد (ص) و ائمه اطهار (ع)، ظروف چینی و بلور و…

محوطه آرامگاه شاه نعمت‌الله ولی

بنا و باغ آرامگاه از دو طرف به خیابان منتهی می‌شود. در جاده عمومی که در گذشته از میان شهر عبور می‌کرده جلوخان وسیعی در سمت چپ دیده می‌شود. این جلوخان به شکل نیم دایره است و نزدیک به ۳ متر از کف جاده ارتفاع دارد. این جاده در واقع رودخانه قصبه یا گذرگاه دو رودخانه است و برای جلوگیری از خطر رودخانه این جلوخان مرتفع را ساخته‌اند. 

بر جلوخان دو مناره مرتفع دیده می‌شود که در زمان محمد شاه قاجار و پس از او ساخته شده‌اند و از بلندترین مناره‌های مساجد ایران به‌شمار می‌روند. سه حیاط و ساختمان‌های اطراف شمای کلی آرامگاه را تشکیل می‌دهند. هر یک از حیاط‌ها یک حوض و تعدادی درخت دارد.